"ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗς ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗς"- κ.ζΟΥΡΑΡΙς

K. Ζουράρις: Πολυπολιτισμικότητα και ελληνική ταυτότητα from Αντίφωνο (antifono.gr) on Vimeo.

Ἀρχιμανδρίτης Βασίλειος Γοντικάκης - Ἀφορμὴ μετανοίας
Ἡ ἔκθεση τῶν κειμηλίων εἶναι ἴσως ἕνας ἄλλος τρόπος
γιὰ νὰ καταργήσουμε τὸ ἄβατον τοῦ Ἄθω

Τὸ ΒΗΜΑ, 22/06/1997, Σελ.: I08
Κωδικὸς ἄρθρου: B12434I081
http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=12434&m=I08&aa=1

---

Ἐπειδὴ μὲ τὴν ἔκθεσι τῶν ἁγιορειτικῶν κειμηλίων στὴ Θεσσαλονίκη πολλοὶ θὰ γράψουν - καὶ ἤδη γράφουν - γι᾿ αὐτὰ ποὺ βλέπουν καὶ ἀκοῦνε, ἴσως δὲν θὰ ἦταν ἄνευ σημασίας νὰ ἀναφέραμε μερικὰ πράγματα γιὰ ἐκεῖνα ποὺ συνήθως δὲν βλέπουμε καὶ δὲν ἀκοῦμε· γιὰ κάποιους «ἀοράτους» καὶ ταπεινούς, ποὺ ἀποτελοῦν τὴ βάσι τῆς ἁγιότητος τοῦ Ὄρους καὶ τῆς ἱερότητος τῶν κειμηλίων του.

Στὸ Ἅγιον Ὄρος ὑπάρχει μία παλαιὰ καὶ ἄγραφη παράδοσι ποὺ λέει ὅτι κοντὰ στὴν κορφὴ τοῦ Ἄθωνα χειμῶνα - καλοκαῖρι ζοῦν, τρεφόμενοι ἀπὸ τὴν εὐχή, δώδεκα μοναχοὶ ἀόρατοι. Ὅταν ἕνας ἀπ᾿ αὐτοὺς κοιμηθῇ, ἄλλος τὸν ἀντικαθιστᾷ. Καὶ ἡ δωδεκάδα μένει πάντοτε ἀκεραία, χωρὶς νὰ τῆς λείπῃ κανείς.

Λέγεται ὅτι κάποιοι τοὺς εἶδαν καὶ ἀμέσως τοὺς ἔχασαν. Κάποιοι ἄλλοι τοὺς εἶδαν καὶ χάθηκαν μαζί τους. Ἕνας νέος ὑποτακτικὸς εἶδε ἕναν ἀπ᾿ αὐτούς. Διηγήθηκε στὸ γέροντά του τὸ γεγονὸς καὶ ὁ γέροντας τοῦ εἶπε «ἔπρεπε νὰ τὸν ἀκολουθήσῃς»...

Ὅλα αὐτὰ εἶναι θρῦλος ἢ πραγματικότης; Τὸ γεγονὸς εἶναι ὅτι ἡ πραγματικότης στὸ Ὄρος εἶναι θρῦλος. Αὐτοὶ οἱ ἀόρατοι καὶ ἀνύπαρκτοι, δηλαδὴ οἱ ταπεινοὶ καὶ θεοφόροι, ὑπάρχουν καὶ κρατοῦν στὴ ζωὴ τὸ Ἅγιον Ὄρος, μαζεύουν τοὺς μοναχοὺς καὶ εἶναι εὐλογία γιὰ ὅλο τὸν κόσμο. Γι᾿ αὐτὸ συχνὰ παραξενεύεσαι καὶ κάνεις τὴν ἐρώτησι διαφορετικά: Μὰ εἶναι ἀλήθεια ὅλο αὐτὸ ποὺ ζοῦμε; Εἶναι δυνατὸν ἐμεῖς οἱ χοϊκοὶ ἄνθρωποι νὰ βρισκόμαστε στὸν παράδεισο; Μήπως εἶναι ὄνειρο καὶ ὄχι πραγματικότης ὅλο τὸ γεγονὸς τοῦ Ἁγίου Ὄρους;

Ἀλλὰ βλέπεις ὅτι ὁ ναὸς ὑπάρχει. Ἡ ἀκολουθία γίνεται. Οἱ ψαλμῳδίες ἀκούγονται. Τὸ φῶς τῶν καντηλιῶν καὶ τῶν πολυελαίων προχέεται ἱλαρῶς. Ἡ εὐωδία τῶν Ἁγίων Λειψάνων εἶναι αἰσθητή. Τὸ «ἀρχαῖον μέλος παρὰ ἀγνώστου» ἄδεται ἀπὸ τοὺς σημερινοὺς μοναχούς. Καὶ τὸ ποτάμι τὸ ἑνιαῖο της ζωῆς φθάνει σὲ μᾶς. Συνέρχονται, συμψάλλουν, συλλειτουργοῦν οἱ ἅγιοι κτίτορες, οἱ ἀπ᾿ αἰώνων κεκοιμημένοι μοναχοί. Καὶ εἶναι ὅλοι συνηγμένοι ὑπὸ Κυρίου.

Μεθᾷς ἀπὸ οἶνον κατανύξεως, ἀπὸ μέλος σταυροαναστάσιμο, πένθιμο καὶ χαρούμενο, ποὺ παρηγορεῖ τοὺς πληγωμένους καὶ καλεῖ τὴν κτίσι σὲ δοξολογία. Καὶ ζώντας μέσα σ᾿ αὐτὸν τὸν θεανθρώπινο κόσμο δὲν γνωρίζεις πολλὲς φορὲς ἂν εἶναι πιὸ αἰσθητὰ τὰ ἀόρατα καὶ ἄκτιστα ἢ πιὸ πνευματικὰ τὰ ὑλικὰ καὶ ἐφήμερα. Γιατί ὁ Ἄσαρκος σαρκοῦται καὶ «ἡ ὕλη εἶναι ἔμπλεως θείας χάριτος».

Ὅλες οἱ ὑλικὲς δημιουργίες, εἰκόνες, ναοί, μέλος, λένε τὸ ἴδιο πρᾶγμα μὲ τὸ δικό τους τρόπο. Μεταδίδουν τὸ ἴδιο μήνυμα τῆς παρακλήσεως μὲ τὴ δική τους γλῶσσα. Καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλα συνάδουν καὶ συλλειτουργοῦν σὲ πείθει γιὰ τὴν ἀλήθεια καὶ σὲ παρηγορεῖ. Τίποτε δὲν παραφωνεῖ, οὔτε μένει ἔξω ἀπὸ τὸ ἐναρμόνιο συλλείτουργο τῆς σωτηρίας τοῦ σύμπαντος κόσμου.

Δὲν χωρίζεται ἡ ζωὴ ἀπὸ τὴν πνευματικὴ ζωή, ἡ δρᾶσι ἀπὸ τὴν ἡσυχία. Ὅλη ἡ ζωὴ γίνεται θεία Λειτουργία. Ὅλη ἡ κτίσι ναός. Ἡ ἀρχιτεκτονική της ζωῆς καὶ τῶν κτισμάτων συνάδουν καὶ ὑπηρετοῦν τὸν ἴδιο σκοπό· βοηθοῦν τὸν καθένα καὶ ὅλους νὰ βροῦν τὸν ρυθμό τους. Καὶ στὸ τέλος νοιώθει ὁ μοναχὸς ὅτι δὲν κάνει προσευχή, ἀλλὰ γίνεται προσευχή. Δὲν προσεύχεται, ἀλλὰ «αὐλίζεται ἐν τῇ εὐφραινούσῃ δόξῃ». Ὅλα γίνονται ἀκόπως, γιατί ὁ Θεάνθρωπος, «ὡς δεσπόζων τῶν ἐπουρανίων καὶ τῶν ἐπιγείων», εἶναι ὁ ἁγιασμὸς τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων. Ἔτσι ζεῖς, ἐν σαρκί, τὴ χαρὰ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Καὶ βρισκόμενος στὸ χρόνο καὶ στὸ χῶρο τρέφεσαι ἀπὸ τὴν ἄχρονη καὶ ἄκτιστη δόξα τοῦ Πνεύματος.

Καὶ τὸ ἐρώτημα μένει: Εἶναι ὄνειρο ἢ πραγματικότητα ἡ ἁγιορειτικὴ πολιτεία;

Τὸ Ὄρος τῶν ἀνυπάρκτων ὑπάρχει. Ἡ θεία Λειτουργία ἱερουργεῖται. Ὁ κόσμος πεινᾷ. Ἡ τράπεζα εἶναι στρωμένη γιὰ ὅλους.

Ἔρχονται σήμερα ἄσχετοι καὶ συγκλονίζονται χωρὶς οἱ ἴδιοι νὰ τὸ περιμένουν. Ἔρχονται ἄγνωστοι καὶ βρισκόμαστε ἀδελφοί. Ἕνας μαθητὴς δωδεκάχρονος εἶπε: Κατάλαβα γιατί οἱ μοναχοὶ μένουν στὸ Ἅγιον Ὄρος· γιὰ νὰ παρακολουθοῦν αὐτὴν τὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα. Ἕνας ἁπλὸς μοναχὸς ἔλεγε πρὸ καιροῦ: Μὰ αὐτὸ ποῦ ζοῦμε δὲν εἶναι αἰωνιότης;

Ὅλα αὐτὰ νοιώθεις νὰ εἶναι εὐλογία καὶ κατάληξι μιᾶς μεγάλης Παραδόσεως, ποὺ φανερώνει τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν ἀγῶνα τοῦ ἀνθρώπου. Σ᾿ αὐτὴ τὴ Μεγάλη Ἑβδομάδα, σ᾿ αὐτὴ τὴ μυσταγωγία τοῦ Ἁγίου Ὄρους, ἐκβάλλουν ὅλα τὰ ποτάμια τῶν ἀναζητήσεων καὶ ἐπιτεύξεων τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος καὶ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἀξιοποιοῦνται ὅλα ὅσα προσέφεραν ὁ Ἰουδαϊσμὸς καὶ ὁ Ἑλληνισμός. Καὶ προχωροῦμε παραπέρα. Καὶ ἀκοῦμε κατὰ τὴ Μεγάλη Παρασκευὴ τὸν Ἀπόστολο νὰ λέῃ: «Ἀπολῶ τὴν σοφίαν τῶν σοφῶν καὶ τὴν σύνεσιν τῶν συνετῶν ἀθετήσω. Ἐν γὰρ Χριστῷ Ἰησοῦ οὔτε περιτομὴ τι ἰσχύει οὔτε ἀκροβυστία, ἀλλὰ καινὴ κτίσις». Αὐτὴ ἡ Καινὴ Κτίσις πλάθει τὸ νέον ἦθος. Αὐτὴ διαμορφώνει τοὺς ἀληθινοὺς μοναχοὺς ὡς μιὰ θεοφάνεια, ὡς μιὰ ὄντως ἀνθρωποφάνεια.

Μιὰ βεβαιότητα μακαριότητος ἐμποτίζει ὅλη σου τὴν ὕπαρξι καὶ καταγλυκαίνει κάθε στιγμὴ τῆς ζωῆς σου. Οἱ ἀόρατοι τῆς κορφῆς τοῦ Ἄθωνα εἶναι οἱ ταπεινοί, οἱ ἁπλοὶ καὶ ἀσήμαντοι· οἱ πλήρεις πνεύματος ἁγίου ποὺ κυκλοφοροῦν μεταξύ μας. Κάνουν τὴ ζωὴ παράδεισο. Καὶ ἐνῷ σοῦ χαρίζουν ὅ,τι πολύτιμο βρῆκες στὸν κόσμο, δὲν ζητοῦν καμμιὰ ἀνταμοιβή. Δὲν θεωροῦν τὸν ἑαυτό τους μεταξὺ τῶν ζώντων. Δὲν ἔχει, κατ᾿ αὐτούς, καμμιὰ ἀξία ἡ ὕπαρξί τους. Ὅ,τι ἔχουν τὸ ὀφείλουν στὸν Θεό. Ἔτσι καταλήγουν νὰ εἶναι μία ἀνταύγεια καλωσύνης πρὸς ὅλους, φανερώνοντας τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν κόσμο ὁλόκληρο. Αὐτοὶ ἁγιάζουν τὸ Ὄρος. Σὲ κάνουν νὰ ἀγαπᾷς τὴ ζωή, καὶ σοῦ ἀνοίγουν ὁρίζοντες ἐλευθερίας. Σοῦ δίδουν ὅλα ὅσα δὲν μπόρεσαν νὰ σοῦ δώσουν οἱ «σοφοί» καὶ «συνετοί». Αὐτοὶ δὲν παρέρχονται καὶ δὲν χάνονται, ἔστω καὶ ἂν περάσουν αἰῶνες. Βρίσκονται ἐδῶ καὶ παντοῦ ὡς εὐλογία καὶ κουράγιο ἀνερμήνευτο.

Ἕναν τέτοιο γνώρισα. Ἡ μορφὴ καὶ ὁ λόγος τῆς σιωπῆς του ἐπέβαλε γαλήνη. Ἐπικράτησε ἠρεμία. Κατεγλύκανε τὰ σωθικά. Ἔλεγε τὴν ἀλήθεια. Ἀγαποῦσε χωρὶς σχόλια. Σὲ αἰχμαλώτιζε μὲ τὸ νὰ σὲ ἀφήνῃ ἐλεύθερο. Εἶχε τὴ δύναμι νὰ τὸ κάνει, γιατί ἦταν ἀνενδεής. Εἶχε φθάσει στὸ τέλος, ποὺ εἶναι ἀρχή. Τὸ μήνυμα ποὺ δέχθηκε· ἡ ζωὴ ποὺ τὸν πλημμύρισε· τὸ πνεῦμα ποὺ ἀνέπνευσε· ὁ ρυθμὸς τῆς ζωῆς ποὺ τοῦ χαρίσθηκε· ἡ πολιτεία ποὺ πολιτευόταν· ἐκεῖ ὅπου ὑψώθηκε, τὸ φῶς τὸ μακάριο ποὺ ἁπλώθηκε ἐξ ἴσου γύρω του καὶ μέσα του... ὅλα αὐτὰ ἔλεγαν τελικῶς καλὰ πράγματα γιὰ τὸν ἄνθρωπο· γιὰ τὸν κάθε ἄνθρωπο ποὺ ἀγωνίζεται, ὅπου ἀγωνίζεται, ποὺ πιστεύει ἢ ἀπιστεῖ, ποὺ εἶναι μπλεγμένος, ἀκινητοποιημένος ἐφιαλτικὰ στὸ νοῦ καὶ στὸ σῶμα.

Καὶ διερωτᾶσαι: Πῶς συνέβη αὐτό; Ποιὰ μήτρα πνευματικὴ τὸν γέννησε; Ποιὸς τοῦ χάρισε αὐτὴ τὴ μεγαλοπρέπεια τῆς ἀγωγῆς καὶ τὴν τόλμη τῆς ἀγάπης; Ὅλα αὐτὰ τὰ βρῆκε καὶ τὰ ἔμαθε ζώντας στὴν παράδοσι τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Δηλαδὴ στὴν παράδοσι τοῦ Τόπου μας. Τὰ βρῆκε καὶ τὰ ἔμαθε ἀπὸ τὸν Θεάνθρωπο Κύριο, ὅπως Τὸν γνώρισε μέσα στὴν ὀρθόδοξη θεία Λειτουργία. Τὸν εἶδε, τὸν γνώρισε ὡς λυτρωτή, Σωτῆρα καὶ εὐεργέτη τοῦ βασανιζομένου ἀνθρώπου. Τὸν βρῆκε ὡς γνώστη ὅλων τῶν ὅσων συμβαίνουν στὸν ἄνθρωπο. Καὶ παρ᾿ ὅλον τοῦτο, ἢ ἐξ αἰτίας ὅλων τούτων, ὁ Θεάνθρωπος Κύριος, ἐπειδὴ γνωρίζει τὸν ἄνθρωπο, ἐπειδὴ ἔχει κάμει διάγνωσι τῆς ἀρρώστιας του, ἔχει συνειδητοποιήσει τὸ βαθμὸ τοῦ μπλεξίματός του, μετὰ ἀπὸ ὅλα αὐτὰ λέει: Ναί. Ὑπάρχει λύσι. Ὁ ἄνθρωπος ὁ μπλεγμένος, ὁ ἀπογοητευμένος, ὁ πεπλανημένος, ὁ ἀλληλοσπαρασσόμενος ἐν ἐαυτῷ... ὁ ἄνθρωπος αὐτός, μπορεῖ νὰ σωθῆ. Τοῦ δίδω τὴ δυνατότητα νὰ ἐκφρασθῆ. Νὰ κινηθῆ ἐλεύθερα. Νὰ βγάλη τὸν πόνο του. Νὰ ἐκτονωθῆ, ὅταν καὶ ὅπως θέλει. Νὰ μὲ βρίση, νὰ μὲ φτύση, νὰ μὲ σταυρώση. Νὰ μὲ θεωρήση πλάνο, ἀπατεῶνα. Τὸν ξέρω τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν ἀγαπῶ. Ξέρω ὅτι ὑπέφερε καὶ ὑποφέρει πολλά. «Πάντες ὅσοι ἦλθον πρὸ ἐμοῦ κλέπται εἰσὶ καὶ λησταί». Τὸν βασάνισαν. Βασανίζεται. Βρίσκεται ὅπου βρίσκεται. Εἶναι δέσμιος δυνάμεων ποὺ τοῦ πνίγουν τὴν καρδιὰ καὶ τὸ νοῦ, ποὺ τὸν τυραννοῦν. Ἔχει ἀνάγκη νὰ κινηθῆ, νὰ βρίση, νὰ φτύση. Ἂς τὸ κάνῃ γιὰ νὰ συνέλθη. Ἂς σπαραχθῆ ἀπὸ τὸ πονηρό, ἢ ἐπὶ μέρους πνεῦμα. Ὅταν θὰ πέση ὡσεὶ νεκρός, ὅταν περάση ὁ λήθαργος τοῦ κόπου, θὰ μὲ δῆ δίπλα του - λέει ὁ Θεάνθρωπος - μὲ πρόσωπο γαλήνιο. Μὲ διάθεσι καὶ δυνατότητα νὰ τοῦ προσφέρω ἐκεῖνο ποὺ θέλει, ἐκεῖνο ποὺ ἐπιθυμεῖ. Καὶ ἐπειδὴ εἶναι μεγάλο καὶ ἐλάχιστο, μακρὰν καὶ ἐγγύς, ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος τὰ μπλέκει. Δὲν ξέρει τί νὰ πῇ καὶ πῶς νὰ τὸ πῇ. Τότε βρίζει καὶ Ἐκεῖνον ποὺ τὸν θεραπεύει. Ἀλλὰ ὁ Σωτὴρ τὸ ξέρει καὶ ὑπομένει.

Αὐτὸν τὸν Κύριο, τοῦ ὁποίου ἡ ἐμφάνιση ἐπιβάλλει σιγὴ στὶς οὐράνιες χοροστασίες καὶ ἡ ἐπιείκεια καταπλήσσει τοὺς Ἁγίους, Αὐτὸν μᾶς παρουσιάζει τὸ Ἅγιον Ὄρος μὲ ὅλη του τὴν ὕπαρξι καὶ πολιτεία. Αὐτὸν μᾶς παρουσιάζουν οἱ ταπεινοὶ γέροντες μὲ τὴν παρουσία τους. Γιατί ἔχουν δεχθεῖ τὴ χάρι. Ἔχουν χωνέψει τὴν τροφή. Ἔχουν λύσει τὰ προβλήματά τους. Εἶναι θεοὶ κατὰ χάριν. Δὲν ἐνδιαφέρονται οὔτε γιὰ τὸν ἑαυτό τους, οὔτε γιὰ τὴν ὑστεροφημία τους. Σ᾿ αὐτοὺς ἀνοίγεις τὴν καρδιά σου, γιατί αὐτοὶ πρῶτοι σοῦ ἀνοίχθηκαν. Σοῦ τὰ εἶπαν ὅλα καὶ συμφωνεῖς. Σοῦ τὰ εἶπαν ὅλα καὶ σὲ ἀνέπαυσαν. Σοῦ ἀπεκάλυψαν αὐτὰ ποὺ ἔχεις μέσα σου καὶ ἐκεῖνα ποὺ δὲν ξέρεις ὅτι ἔχεις, καὶ ἐκεῖνα ποὺ δὲν ξέρεις ὅτι θὰ φθάσης. Καὶ τὸ τελικὸ συμπέρασμα ζωῆς εἶναι θετικό.

Τὸ Ἅγιον Ὄρος μας κάνει συντροφιά, ὄχι ἐπειδὴ μᾶς πλησιάζει αἰσθητά, μὲ τὴν ἔξοδο τῶν κειμηλίων, ἀλλὰ ἐπειδὴ σ᾿ αὐτὸ ὑπάρχουν οἱ ἀόρατοι καὶ ἀνύπαρκτοι.

Τὸ Ἅγιον Ὄρος, μὲ τὴν ἔκφρασι τῆς μορφῆς του καὶ τὴν αἴσθησι τῆς παρουσίας του, λέει κάτι συγγενικό με τὴ σιωπὴ τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν ἀόρατη παρουσία τοῦ Λόγου.

Ἔχει μία μεγαλοπρέπεια θεϊκή, ποὺ κρίνει τὸν καθένα καὶ ὅλους μας - καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ φοβερὸ - χωρὶς νὰ μᾶς κρίνει, κατὰ τὸ λόγο τοῦ Κυρίου: «ἐάν τις μοῦ ἀκούσῃ τῶν ρημάτων καὶ μὴ πιστεύσῃ, ἐγὼ οὐ κρίνω αὐτόν... Ὁ λόγος ὁ ἐμὸς κρινεῖ αὐτὸν ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ» (Ἰωάν. 12, 47-48).

Τὸ ὅτι τὸ Ἅγιον Ὄρος ἄντεξε καὶ ἐπιζῇ πάνω ἀπὸ χίλια χρόνια, δείχνει τὴν πνευματική του ποιότητα καὶ ἀποστολή. Τὸ ὅτι ἐμεῖς οἱ ἴδιοι τὸ καταφρονήσαμε ἐπὶ σειρὰ δεκαετιῶν, φανερώνει τὸ πνευματικό μας ἐπίπεδο. Τὸ ὅτι σήμερα ἀναβιοῖ, μᾶς λέει ὅτι ὁ ἀληθινὸς ἐαυτός μας ζητεῖ τὰ τίμια καὶ μένοντα.

Ἡ ἔξοδος τῶν ἁγιορειτικῶν κειμηλίων εἶναι μία ἐπὶ πλέον κρίσι γιὰ ὅλους μας καὶ ἴσως ἀφορμὴ μετανοίας. Κάποιοι θὰ δοῦν τὰ κειμήλια καὶ θὰ τὰ θαυμάσουν γιὰ τὸ μέγεθος, τὸ πλῆθος, ἢ τὴν ὅποια ἄλλη παρόμοια ἀξία τους. Ἄλλοι, σύμφωνα μὲ τὴν ἐπιστημονική τους ἐξειδίκευσι, θὰ τὰ ἐκτιμήσουν σύντομα, κατατάσσοντάς τα σὲ χρονολογικὲς καὶ τεχνοκριτικὲς κατηγορίες, ὡς ἀντικείμενα λατρείας, τέχνης, λαογραφίας...

Ἄλλοι θὰ ζήσουν τὴν ἐπίσκεψι στὴν ἔκθεση τῶν ἱερῶν κειμηλίων ὡς προσκύνημα πνευματικό. Θὰ αἰσθανθοῦν κύματα παρακλήσεως νὰ τοὺς πλημμυρίζουν. Θὰ τὰ συναντοῦν ἴσως γιὰ πρώτη φορά, ἀλλὰ θὰ τοὺς εἶναι οἰκεία, διότι ὁ νόμος τοῦ Πνεύματος εἶναι πάντοτε ὁ ἴδιος. Τὸ Πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ καὶ βρίσκει τοὺς ἀγαπητούς του· ἀναπαύεται στὶς καρδιὲς τῶν ταπεινῶν.

Αὐτοὶ οἱ ταπεινοί, οἱ ἑκούσια διαγεγραμμένοι γιὰ νὰ δώσουν χῶρο στὸν ἄλλο, εἶναι δυνάμει ἁγιορεῖτες, ζοῦν ἐν πνεύματι στὸ Ἅγιον Ὄρος, ὁπουδήποτε κι ἂν βρίσκωνται· καὶ δεχόμενοι τὴ χάρι του τὴν ἁπλώνουν παντοῦ. Ἔτσι τὸ Ἅγιον Ὄρος ἔχει ἄλλες διαστάσεις ἀπ᾿ ὅ,τι νομίζομε· ἔχει καταργηθεῖ, κατὰ κάποιο τρόπο, τὸ ἄβατο. Καὶ ἰσχύει διαφορετικά: Γιὰ ὅσους δὲν ἔχουν τὸ ἦθος τοῦ Ἁγίου Ὄρους (τὸ πνεῦμα τῆς ἀνυστερόβουλης ἀγάπης καὶ τὴ συντριβὴ τῆς ταπεινώσεως), τὸ Ὄρος παραμένει ἄγνωστο καὶ ἄβατο, ἔστω καὶ ἄν, ὡς ὁ γράφων, βρίσκωνται γιὰ χρόνια σωματικὰ σ᾿ αὐτό.

Πόση σημασία ἔχει ἀπὸ τὴν ἔκθεσι τῶν ἱερῶν τούτων κειμηλίων νὰ προέλθη κάτι ἐλάχιστο, ἀλλὰ ἀληθινό. Νὰ λάμψη μέσα μας γιὰ λίγο ἡ ἀστραπὴ τῆς θεότητος. Νὰ νοιώσωμε τί σημαίνει νὰ χαροῦμε τὴ ζωή μας μὲ χαρὰ μὴ παρερχόμενη. Νὰ δώσωμε σὲ ἄλλους τὸν πλοῦτο ποὺ αὐξάνεται προσφερόμενος. Νὰ αἰσθανθοῦμε τὴν εὐγένεια τῆς Παραδόσεώς μας καὶ τὴ δύναμι ποὺ ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται. Καὶ ἔτσι νὰ μπορέσωμε οἱ λίγοι καὶ ἀδύνατοι νὰ ἀποτελέσωμε τοὺς πολῖτες πρωτευούσης πνευματικῆς καὶ πολιτιστικῆς τῆς Εὐρώπης καὶ τοῦ κόσμου.

θεολογία της εικόνας της Υπεραγίας Θεοτόκου - Principles of Hagiography that is Holy image (icon) making

θεολογία της εικόνας της Υπεραγίας Θεοτόκου - Principles of Hagiography that is Holy image (icon) making

Απομαγνητοφωνημένη ομιλία του πρωτοπρεσβύτερου Κωνσταντίνου Στρατηγόπουλου, στα πλαίσια των μαθημάτων Αγιογραφίας των Αγίων Εικόνων της Ορθοδοξίας μας, που έγινε την Παρασκευή, 04-11-2005.

Βασικές αρχές της Αγιογραφίας και ανάλυση της θεολογίας της εικόνας της Υπεραγίας Θεοτόκου.

Στην αρχή των μαθημάτων μας θα κάνουμε ένα εικοσάλεπτο το οποίο θα το λέμε «θεολογία της εικόνας», γιατί η θεολογία της εικόνας είναι πάρα πολύ ουσιαστική για να ξέρουμε πώς θα αγιογραφούμε. Δεν περιγράφουμε απλώς γεγονότα και τα αποτυπώνουμε όπως μας ήρθε στο μυαλό. Η κάθε γραμμή που κάνουμε και χαράσσουμε είναι μια θεολογία, γιατί στην εικόνα ξεδιπλώνεται όλη η θεολογία των Πατέρων.

Η Εκκλησία μας, για δυνατότητα μελέτης που έχουμε για τα γεγονότα τα οποία περιγράφονται στο έργο της θείας οικονομίας, έχει την Αγία Γραφή η οποία μας λέει τα γεγονότα, έχει τους Πατέρες που ερμηνεύουν αυτά τα γεγονότα, έχει τους ύμνους της Εκκλησίας μας που ερμηνεύουν και εκείνοι τα γεγονότα - είναι μια ερμηνεία του κειμένου οι ύμνοι- και έχει και τις εικόνες που είναι και αυτές μια ερμηνεία δια της γραφικής τέχνης. Άρα για να κάνω ερμηνεία, όπως κάνουν οι Πατέρες της Εκκλησίας για να μπορούν να ερμηνεύσουν την Αγία Γραφή, πρέπει ο αγιογράφος να είναι άνθρωπος φωτισμένος, να μετέχει στα γεγονότα της Εκκλησίας και να ξέρει την Γραφή.

Είναι μια διδασκαλία που μετέχει σε μια γλώσσα ειδική που είναι η γλώσσα της Αγίας Γραφής. Έτσι λοιπόν ο αγιογράφος πρέπει να ξέρει την ερμηνευτική της Εκκλησίας σε όλα τα γεγονότα για να μπορεί να αποτυπώσει πάνω στην εικόνα την θεολογία που αποτυπώνεται μέσα στην Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας μας. Άρα κανείς δεν μπορεί να πάρει και να περιγράψει τα γεγονότα με τη δική του φαντασία. Θα το δείτε αυτό στην πορεία των μαθημάτων μας, πως η κάθε γραμμή, η κάθε έκφραση - μάλιστα και πολλά στοιχεία είναι δογματικά - είναι αναλλοίωτα. Το δόγμα δεν το αλλάζεις. Και εδώ στις εικόνες αυτές επάνω χαράζουμε και διαγράφουμε το δόγμα εμείς πάντοτε. Και στο δόγμα κανείς δεν παρεμβαίνει. Θα το δείτε στην πορεία και θα καταλάβετε και θεωρώ [αυτό] για μένα το πιο σπουδαίο τμήμα αυτών των εναρκτήριων μαθημάτων σας, γιατί εάν μάθετε απλώς να αγιογραφείτε μια τεχνική χωρίς να ξέρετε τη βαθιά θεολογία, δεν θα κάνετε τίποτα. Απλώς θα παλινδρομείτε, «πώς θα το κάνω», «έτσι θα το κάνω», «αλλιώς θα το κάνω» ή θα γίνετε μιμητές και αντιγραφείς εικόνων, και τίποτε άλλο.

Αφού αρχίζουμε σήμερα τη θεολογία για πρώτη φορά, να σας πω μερικές γενικές αρχές της εικόνας, πολύ γενικές αρχές, να τις θυμάστε απλώς, για να τις έχετε σαν γενικό δομικό στοιχείο στο νου σας, και πάνω σε αυτές τις γενικές αρχές θα οικοδομήσουμε το περαιτέρω υπόβαθρο που λέγεται «θεολογία της εικόνας».

Η πρώτη βασική αρχή της εικόνας, μια ουσιαστική βασική αρχή είναι το ότι η εικόνα, η οποιαδήποτε εικόνα αποτυπώνει γεγονότα πάνω σε δύο διαστάσεις, ποτέ σε τρεις διαστάσεις. Πάνω σε δύο διαστάσεις. Στην πρώτη Εκκλησία τα πρώτα χρόνια υπήρχαν κάποια γλυπτά, ημίγλυπτα, τα οποία σιγά-σιγά καταργήθηκαν. Και αυτό είναι μια θεολογία. Βλέπετε στο χώρο της Ρωμαιοκαθολικής «Εκκλησίας» παρέμεινε ο χώρος του γλυπτού. Σε εμάς καταργήθηκε τελείως για λόγους πολύ βαθιά θεολογικούς και πολύ βαθιά ουσιαστικούς για το γεγονός το οποίο λειτουργεί ο πιστός που είναι μπροστά στην εικόνα. Βλέπετε όταν λέω δύο διαστάσεις, έχω ύψος και πλάτος, δεν έχω βάθος.

Βέβαια, σε μια τεχνική αγιογραφική θα μπορούσε κάποιος να κάνει και βάθος, να βάλει ένα λεγόμενο κεντρικό σημείο φυγής και αναφοράς και βάσει αυτού του σημείου, τα γεγονότα που είναι μπροστά να τα έχει μεγαλύτερα, τα γεγονότα που έχει πίσω να τα έχει μικρότερα. Παρόλο που η εικόνα μπορεί να έχει πολύπτυχα γεγονότα και να τα περιγράφει, και είναι πάρα πολλά τα θέματα που είναι μπροστά ή πίσω, ανατρέπεται αυτή η ισορροπία του «μπρος ή πίσω», «μικρό ή μεγάλο». Βλέπετε εδώ έχουμε το γεγονός της Γεννήσεως, ένα πολύπτυχο γεγονός. Εμάς δεν μας ενδιαφέρει να έχουμε στην εικόνα προοπτική, πρέπει οπωσδήποτε να έχουμε μόνο ύψος και πλάτος, ποτέ βάθος. Γιατί αυτό το ανώμαλο μέγεθος, αφού και μια λογική ζωγραφικής μου λέει πολύ σωστά να έχω και βάθος για να βλέπω καλύτερα τις εικόνες;

Οι τρεις διαστάσεις με την κλασσική έννοια, ας το πω έτσι, της Ευκλειδείου σκέψεως της Γεωμετρίας,…… ας μην πάω σε άλλες διαστάσεις του χρόνου, αλλά οι κλασσικές εκφράσεις της διάστασης, ύψος, πλάτος και βάθος, η τρισδιάστατη γεωμετρία. Είναι κάτι πολύ αληθινό και είναι κάτι πολύ υπαρκτό, αλλά είναι αυθύπαρκτο, δηλαδή κάτι που έχει ύψος, βάθος και πλάτος είναι αυθύπαρκτο, δεν χρειάζεται κάτι άλλο. Είναι ένα αντικείμενο, το βλέπεις από εδώ, από εκεί, το περιεργάζεσαι και είναι πραγματικά ένα αντικείμενο. Εάν [όμως] κάποιος σταθεί μπροστά σε αυτήν την εικόνα και βλέπει μόνο ύψος και πλάτος και δεν βλέπει βάθος, η εικόνα τον καλεί να καταλάβει ότι η εικόνα είναι ελλιπής. Προσέξτε. Γιατί να είναι ελλιπής; Τι λείπει; To βάθος. Αυτό υπάρχει για να καταλάβει ο ίδιος το ελλείπον βάθος. Είναι ο ίδιος που στέκεται μπροστά στην εικόνα. Η εικόνα δεν είναι γεγονός μουσειακό, ούτε γεγονός τέχνης. Είναι γεγονός το οποίο με καλεί για να συμμετέχω στα γεγονότα αυτά, γεγονός προσευχής.

Ο πιστός που στέκεται μπρος στην εικόνα και νιώθει την έλλειψη του βάθους, γίνεται ο ίδιος βάθος. Δηλαδή αντί το βάθος να είναι πίσω, το βάθος είμαι εγώ -ή η τρίτη διάσταση- που στέκομαι μπροστά στην εικόνα. Είναι μια πολύ σπουδαία αρχή αυτή, μια ουσιαστική αρχή η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί κατά τα μέτρα της λογικής ερμηνείας πολλών Δυτικών μελετητών της εικόνας, που λένε «πολύ ωραία τέχνη, αλλά είναι ελλιπής δεν έχει βάθος». Μα εμείς δεν κάνουμε τέχνη για την τέχνη, κάνουμε τέχνη για την προσευχή.

Είναι τέχνη αναγωγική, ερμηνευτικής του κειμένου όπως σας είπα και ταυτόχρονα τέχνη αναγωγική. [Που] σημαίνει ότι ο Χριστός θα μετέχει στα γεγονότα και θα αναπληρώσει το ελλείπον βάθος της εικόνας δια της παρουσίας Tου μπροστά στην εικόνα. Γι΄ αυτό εμείς δεν αρεσκόμαστε να έχουμε εικόνες στα μουσεία. Να περνάει κάποιος απλώς για να τις βλέπει. Οι εικόνες είναι για τις Εκκλησίες όπου στέκεται ο άλλος και προσεύχεται μπροστά στην εικόνα. Και μπορεί να αγιάσει μπροστά στην εικόνα. Λέμε πολλές φορές ότι υπάρχουν αγιασμένες εικόνες [και] μια εικόνα μυροβλύζει. Πώς έγινε αγία η εικόνα; Για δύο αιτίες.

Πρώτη αιτία, ο αγιογράφος που την έκανε μπορεί να ήταν άγιος. Και αγίασε όλη η εικόνα. Η δεύτερη αιτία είναι μπροστά στην εικόνα να αγίασαν πολλοί άνθρωποι. Κλάμα, δάκρυα, μετάνοιες και να αγίασε πιο πολύ η εικόνα. Αυτές είναι οι αγιασμένες εικόνες. Το ξύλο δεν έχει μόνο του καμμιά ιδιότητα, αλλά οι άνθρωποι αποδίδουν αγιαστικά δεδομένα πάνω στα αντικείμενα. Βλέπετε, έχουμε την σκιά του Πέτρου, έκανε θεραπείες το ρούχο του Χριστού, η κάπα του αγίου Ηλιού, οι αλυσίδες του αγίου Πέτρου έκαναν θαύματα. Τι ήταν αυτά; Αντικείμενα ήταν τα οποία αγιάζουν από τον αγιαζόμενο άνθρωπο. Μόνο του ένα αντικείμενο δεν κάνει τίποτα. Έτσι λοιπόν αυτή ήταν η πρώτη βασική αρχή της καταργήσεως του τρισδιάστατου και της προσλήψεως της τρίτης διαστάσεως στο πρόσωπο που συμμετέχει σε αυτά τα γεγονότα.

Μια δεύτερη αρχή η οποία αρκετά εκκωφαντικά φαίνεται πάνω σε αυτή την εικόνα της Γεννήσεως, μετά από λίγο θα πω μερικά λογάκια, παρόλο που είναι πολύπτυχη, μερικά λογάκια θα πω, θα την αναλύσω την άλλη φορά πιο βαθιά. Είναι η εικόνα της Γεννήσεως. Βλέπετε, εδώ περιγράφονται τα πάντα. Έχουμε την Παναγία, το Χριστό, τους Αγγέλους που κατεβαίνουνε, κάποιους βοσκούς που βλέπουν τα γεγονότα, τον Ιωσήφ που σκέφτεται εάν θα πρέπει να κρατήσει την Παναγία ή όχι, τους μάγους που έρχονται, πάρα πολλά γεγονότα που έγιναν διαχρονικά μέσα σε μια εικόνα. Δηλαδή εμείς ποτέ δεν έχουμε κόμικς. Όλα τα γεγονότα της διαχρονικότητας συγκεντρώνονται πάνω εδώ. Η εικόνα έχει δεύτερη αρχή της την αρχή της καταργήσεως του χρόνου και του ξεπεράσματος του χρόνου. Στην Εκκλησία ο χρόνος καταργείται και όλα γίνονται αιωνιότητα.

Τι λένε την Μεγάλη Εβδομάδα: «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου», ή τα Χριστούγεννα: «Σήμερον γεννάται εκ Παρθένου». Πώς εννοούν «Σήμερον»; Κατάργηση και ξεπέρασμα του χρόνου και θεωρούν ότι τα κάνει όλα σήμερον, όλα είναι μαζί. Υπάρχουν δύο εικόνες που είναι… να πω τη μία μονάχα για να καταλάβετε το γεγονός αυτό. Είναι η εικόνα της Αναλήψεως του Χριστού, 40 μέρες μετά την Ανάστασή του. Εδώ είναι η Παναγία μπροστά και είναι οι Απόστολοι γύρω-γύρω. Έτσι ήταν τα γεγονότα. Άγγελοι κατέβηκαν. Ανέβηκε με τους Αγγέλους στον ουρανό. Πολύ καλά. Και όμως αυτή η εικόνα μέσα πρέπει να είναι παράλογη. Μπροστά-μπροστά είναι ο Απόστολος Παύλος ο οποίος Απόστολος Παύλος όταν γινόταν η Ανάληψη δεν ήταν καν χριστιανός. Εάν διαβάσετε τα κείμενα των Πράξεων των Αποστόλων που περιγράφεται η ιστορία αυτή της Αναλήψεως είναι στο πρώτο κεφάλαιο των Πράξεων. Ο Απόστολος Παύλος βλέπει το φως στη Δαμασκό και μετανιώνει. Είναι στο 9ο κεφάλαιο. Άρα η εικόνα εδώ είναι ανιστόρητη. Ο απόστολος Παύλος «δεν έχει δουλειά» στην Ανάληψη μέσα. Και όμως για εμάς έχει δουλειά.

Εφ΄ όσον μετάνιωσε κερδίζει τον προηγούμενο χρόνο. Είναι παρών στο χρόνο. Ο μετανοών κερδίζει τον προηγούμενο χρόνο. Βλέπετε, αυτό είναι κατάργηση του χρόνου. Έχουμε και άλλες τέτοιες εικόνες που περιγράφουν τέτοια γεγονότα που ξεπερνούν το χρόνο. Και είναι μια πολύ σπουδαία αρχή. Δεν λέμε ο Παύλος «δεν ήταν». «Ήταν», αφού μετάνιωσε. Μια άλλη πολύ βασική αρχή είναι το ότι στις εικόνες δεν έχουμε σκιές. Βλέπετε, εδώ στο έδαφος πάνω, δεν υπάρχουν σκιές. Καμμιά σκιά. Γιατί δεν υπάρχουν σκιές; Και υπάρχει σκιά όπου υπάρχει μια πηγή φωτός. Βλέπετε, έρχεται η πηγή φωτός και αφήνει μια σκιά πάνω στο ταβάνι, τη σκιά του δρόμου, της λάμπας. Υπάρχει μια πηγή φωτός από όπου έρχεται το φως. Εάν το φως είναι παντού, εάν το φως έρχεται πανταχόθεν, από παντού έρχεται, δεν υπάρχει δυνατότητα να υπάρχει σκιά, η σκιά καταργείται. Όλα είναι φως.

Και μέσα στην εικόνα [τα] εκφράζουμε όλα ως φως. Απλώς υπάρχουν μερικές πτυχώσεις ενδυμάτων κλπ. αλλά μέσα στην εικόνα όλα είναι φως. Ποτέ δεν κάνουμε σκιές υπό σκιά… είναι μια ……, τοποθέτηση όπου πια καταργεί την έννοια της Βασιλείας των Ουρανών. Το φως μέσα στο οποίο είναι λουσμένες οι εικόνες, ειδικά οι εικόνες που είναι πάνω σε ξύλο, είναι με χρυσό. Βλέπετε εκφράζουν αυτό το φως και βέβαια στους τοίχους, επειδή το χρυσάφι δεν μπορεί να πιάσει εύκολα, κάνουμε άλλα χρώματα, αλλά ειδικά γι΄ αυτό στην έκφραση της αγιογραφίας πάνω σε ξύλο δεν υπάρχει σκιά και έρχεται το φως από παντού. Είναι το φως της βασιλείας του Θεού αυτό το φως. Αυτή είναι μια άλλη ουσιαστική αρχή που αφορά τη σκιά και το φως και το πώς εκχέεται πάνω στις εικόνες.

Και μια άλλη βασική αρχή, παρόλο που δεν μπορώ να πω γιατί… -συμπυκνώνω τώρα κατ’ ανάγκην αυτές τις αρχές για να έχετε μια δόση ενάρξεως αυτών των μαθημάτων της θεολογίας της εικόνας - είναι το ότι οι άγιοι, οι οποιοιδήποτε άγιοι περιγράφονται πάνω στην εικόνα, βλέπουν κατά πρόσωπον. Το κατά πρόσωπον δεν σημαίνει πάντα, όπως είναι εδώ ο Χριστός, βλέπει κατά πρόσωπον.

Βλέπετε κάτω τους Αποστόλους να είναι πλαγιαστά. Βλέπετε υπάρχουν πλάγιες εικόνες, αλλά όλων φαίνονται τα μάτια, ή έτσι λίγο πλαγιαστά ή κατά πρόσωπον, πλάγια απεικόνιση τη λέμε ή κατά πρόσωπον, πάντα φαίνεται το πρόσωπον. Ποτέ δεν καταργείται το πρόσωπο γιατί η έννοια είναι ότι θα δούμε τον Θεό πρόσωπον προς πρόσωπον.

Πρόσωπον σημαίνει «Προς ώπα» προς τα μάτια. Προς ώπα. Ώπα είναι τα μάτια. «Πρόσωπον» είναι το κατά πρόσωπον κοίταγμα. Και οι άγιοι βλέπουν τον Θεόν πρόσωπον προς πρόσωπον κατά τα μέτρα που δύνανται βέβαια. Θα πούμε αυτά τα γεγονότα σε άλλες εικόνες, όπως το λέει και ο Απόστολος Παύλος, αλλά οπωσδήποτε έχουν κάποιες εξαιρέσεις.

Θα τολμούσα να πω μερικές εξαιρέσεις σε κάποια στοιχεία κάποιων εικόνων. Δεν ξέρω γιατί, πάντα θα το λέω, στις εικόνες θα το δούμε και θα πείτε γιατί είναι εκεί πέρα αυτό το πρόσωπο προφίλ, γιατί έχει βάλει ο Θεοφάνης, ο μεγάλος αγιογράφος ο Θεοφάνης ο Κρης κάποιες παραστάσεις όπου κάποιες προσωπικότητες είναι προφίλ. Δεν το ξέρω γιατί. Δεν μπορώ να το καταλάβω. Αλλά η θεολογία της εικόνας απαιτεί πάντα να είναι η κατά πρόσωπον απεικόνιση με τα δύο τα μάτια. «Προς ώπα» να φαίνονται τα μάτια. Αυτό το πώς απεικονίζεται θα το δούμε όλο. Αυτό που σας είπα τώρα είναι μερικές πολύ γενικές αρχές για τη θεολογία των εικόνων, όπου εμείς θα περιγράφουμε μετά όλες τις εικόνες σιγά-σιγά σε όλα αυτά τα μαθήματα. Τουλάχιστον μέχρι το Μάρτιο που θα κάνουμε το πρώτο εικοσάλεπτο «θεολογία της εικόνας», θα δείτε πάρα πολλές λεπτομέρειες και πάρα πολύ βαθιά θεολογία η οποία θα σας προκαλέσει να μελετήσετε θεολογικά, εάν θέλετε σοβαρώς να αγιογραφήσετε σωστά.

Σας είχα πει, είναι η μελέτη της Γραφής, των Πατέρων της Εκκλησίας και των ύμνων που αποτυπώνουν τη θεολογία της εικόνας. Όταν ακούτε έναν ύμνο, αυτό είναι θεολογία. Μελέτησε ένας το γεγονός αυτό και θεολογεί πάνω στο γεγονός. Το τροπάριο το αυριανό του αγίου. Δεν είναι απλώς περιγραφή της ζωής του. Είναι θεολογία της ζωής του. Και εδώ όπως είπαμε είναι μια θεολογία η οποία γίνεται δια του λόγου της Γραφής και της ζωγραφικής.

Για να δούμε, για λίγα λεπτά μόνο, την εικόνα της Γέννησης του Χριστού μας. Μερικά στοιχεία θα δούμε. Κοιτάξτε η εικόνα είναι πασίγνωστη σε εμάς. Για να δούμε κάποια κεντρικά γεγονότα της εικόνας. Στο κέντρο υπάρχει αυτό το σπήλαιο στο οποίο γεννήθηκε ο Χριστός, [και] στο βάθος είναι σκοτάδι. Να θυμίσω πως ποτέ στην αγιογραφία δεν αγιογραφούμε το κακό, ας πούμε το διάβολο, ποτέ. Ακόμη και το σκοτάδι εδώ είναι μια μικρή εξαίρεση, να δείξουμε αυτό που λέγει ο προφήτης Ησαΐας ότι ο Χριστός γεννήθηκε στο χώρο που ήταν εν χώρα και σκιά θανάτου. Ποτέ σκοτάδι. Υπάρχουν πολλές εικόνες με σκοτάδι που δεν ξέρουν [οι αγιογράφοι] θεολογία και γιατί το κάνουν. Π.χ. η αγία Μαρίνα με ένα διαβολάκι. Ποτέ δεν αγιογραφούμε το κακό. Είναι λάθος τελείως γιατί εμείς αγιογραφούμε ό,τι έκανε ο Θεός, το ενυπόστατο και όχι το ανυπόστατο. Ο διάβολος είναι ανυπόστατος. Προσέξτε «ανυπόστατος» δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Άλλο «υπάρχω» και άλλο «έχω υπόσταση». Διαφέρει πάρα πολύ. Δεν λέω «δεν υπάρχει ο διάβολος». Είπα ότι ο διάβολος είναι ανυπόστατος. Πολύ ουσιαστική διαφορά, εάν ξέρετε Ελληνικά. Είναι η θεολογία των Πατέρων της Εκκλησίας.

Ανυπόστατος σημαίνει πως ο Θεός δεν έφτιαξε τέτοιες μορφές. Ο διάβολος ήταν άγγελος. Ο Θεός έφτιαξε υπόσταση αγγέλου. Δεν έφτιαξε υπόσταση διαβόλου. Διότι ο Θεός είναι δημιουργός μόνο καλών. Δεν κάνει κακό πράγμα. Εν ελευθερία ο διάβολος θέλησε να γίνει ανυπόστατος. Υπαρκτός αλλά ανυπόστατος. Προσέξτε. Μάθετε Ελληνικά λιγάκι. Άρα ως δημιούργημα δεν υπάρχει διάβολος. Ήταν άγγελος που στη φύση του παραμένει άγγελος που διαστρέβλωσε αυτήν την αγγελική του φύση. Αυτό είναι το ανυπόστατο. Εμείς λοιπόν ποτέ δεν αγιογραφούμε το ανυπόστατο. Ούτε σκηνές τρόμου κλπ. Ποτέ.

Αυτό είναι πολύ βασικό στην αγιογραφία και δεν αγιογραφούμε ποτέ πρόσωπα τα οποία δεν τα είδαμε. Οι άγιοι όλοι φάνηκαν. Φανερώθηκαν. Στην εικόνα της Αγίας Τριάδος θα δούμε ότι τον Πατέρα δεν τον αγιογραφούμε. Τον Πατέρα δεν τον είδαμε ποτέ. Τον Υιό τον είδαμε, τον αγιογραφούμε. Το άγιο Πνεύμα το είδαμε ως περιστερά ή ως φως, το αγιογραφούμε. Τον Πατέρα δεν τον είδαμε και δεν τον αγιογραφούμε. Δεν υπάρχει αγία Τριάδα όπου θα δείτε τον Πατέρα με μια γενειάδα. Είναι λάθος η εικόνα και είναι η εικόνα θεολογικά ανυπόστατη, γιατί ποτέ δεν φανερώθηκε ο Πατέρας. Έτσι λοιπόν εδώ έχουμε το σκοτάδι, περιγράφεται αυτό το σκότος και η σκιά του θανάτου το οποίο λέγει ο προφήτης Ησαΐας. Μέσα στο σπήλαιο υπάρχουν δύο ζώα. Ένα γαϊδουράκι (όνος) και ένα βόδι. Δύο ζώα.

Γιατί δεν επιλέγουμε άλλα ζώα; Όπως επιλέγουν οι Χριστουγεννιάτικες κάρτες και για να είναι χαριτωμένες βάζουν κουνελάκια κλπ. ή μπορεί να βάλεις έναν δεινόσαυρο που θέλουν τα παιδιά. Η Αγία Γραφή σε αυτά τα δύο μόνο ζώα στέκεται, γιατί αυτά τα δύο ζώα τα αναφέρει και ο προφήτης Ησαΐας και ο προφήτης Μιχαίας που αναφέρονται προφητικά στο γεγονός της γέννησης. Και οι δύο προφήτες αναφέρονται σε δύο ζώα ανάμεσα στα οποία θα γεννηθεί ο Χριστός.

«Εν μέσω δύο ζώων γνωσθήση», λέει ο προφήτης Μιχαίας και ο Ησαΐας, προσδιορίζει τα ζώα, και λέει «έγνω βους τον κτησάμενον αυτόν και όνος τον κύριον αυτού, ο δε Ισραήλ ουκ έγνω». Βλέπε λέει βους και όνος. Τι σημαίνει τώρα βους και όνος; Κατά τα μέτρα της ερμηνευτικής των Πατέρων της Εκκλησίας μας είναι πρώτα-πρώτα τα άλογα ζώα, το άλογο του ανθρώπου, είναι δύο ειδών άλογα ζώα.

Είναι οι εξ Ιουδαίων και οι εξ εθνικών χριστιανοί. Ποιοι προσκύνησαν το Χριστό; Οι Εβραίοι οι οποίοι είχαν γνωρίσει το Χριστό λίγο πιο πριν, λόγω της αποκαλύψεως που έγινε σε αυτούς, και μετά οι εξ εθνών χριστιανοί. Είναι δύο κατηγορίες. Οι εξ εθνών και οι εξ Ιουδαίων. Και οι δύο είναι άλογοι όμως. Και οι Εβραίοι γνώρισαν [το Χριστό] και αυτοί τον σταύρωσαν, οι άλλοι δεν τον ήξεραν καθόλου το Χριστό. Είναι πάντοτε δύο ζώα και παραμένουν δύο ζώα. Τίποτα άλλο. Ένας ο οποίος θα τολμήσει να κάνει κάτι άλλο αλλάζει την Αγία Γραφή. Μερικά δευτερεύοντα στοιχεία μπορεί να αλλάξει εάν επιτρέπεται με κάποια φειδώ. Κάποιο χρώμα ρούχου. Τίποτε άλλο. Αλλά ποτέ τα κεντρικά στοιχεία. Όπως ο Χριστός o οποίος είναι μέσα στο χώρο αυτό, μέσα στο κρεβατάκι στο οποίο βρίσκεται. Αυτό θα το κάνετε έτσι και μόνο έτσι. Ποτέ τίποτα άλλο. Ούτε κρεβατάκι, ούτε άλλα ρούχα.

Και τα δύο είναι στοιχεία θεολογικά και δογματικά ταυτόχρονα. Ο Χριστός φοράει αυτά τα ρούχα γιατί ακριβώς έρχεται για να σταυρωθεί και να πεθάνει για εμάς. Αυτή η γιορτή των Χριστουγέννων δεν είναι μια αυτοτελής γιορτή. Aυτή η γιορτή των Χριστουγέννων έχει νόημα εάν αυτό που γίνεται τώρα καταλήγει σε ένα γεγονός σωτηριολογικό για την ανθρωπότητα. Μεγάλο πράγμα όταν ο Θεός γίνεται άνθρωπος, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για τη σωτηρία. Πρέπει να καταλυθεί ο Άδης. Γι’ αυτό σε εμάς τους ορθοδόξους η εορτή των εορτών είναι το Πάσχα. Στη Δύση είναι τα Χριστούγεννα. Εκεί γιορτάζουν τα Χριστούγεννα. Το Πάσχα είναι μια γιορτή αρκετά υποτιμημένη. Εμείς λοιπόν και το γεγονός αυτό το μεγάλο της Γέννησης του Χριστού το λειτουργούμε ως υπηρετικό της Αναστάσεως, του έργου σωτηρίας του ανθρώπου. Έτσι το παιδί αυτό που γεννιέται τώρα ετοιμάζεται να πεθάνει και να σταυρωθεί για εμάς. Και το πεθαμένο πάνω του, το δείχνει με αυτά τα σουδάρια. Είναι τα σουδάρια με τα οποία τύλιξαν το Χριστό κατά την ώρα της αποκαθήλωσής Του όταν Τον πήγαιναν στον τάφο. Τα σουδάρια [είναι αυτά] τα οποία βρήκαν μετά οι μυροφόρες στον άδειο τάφο τυλιγμένα. Είναι το παιδί το οποίο θα πεθάνει για εμάς. Γι’ αυτό δεν μπορείς να βάλεις στο Χριστό για λόγους δογματικούς οποιαδήποτε άλλα ρούχα, αλλά τα ρούχα αυτού ο οποίος ετοιμάζεται να πεθάνει και να αναστηθεί….. Ταυτόχρονα και το κρεβάτι στο οποίο βρίσκεται είναι τάφος. Είναι ο τάφος μέσα στον οποίο μπήκε ο Χριστός για να αναστηθεί. Δεν είναι οποιοδήποτε κρεβάτι. Γι΄ αυτό όταν βλέπουμε [κάποια άλλη] εικόνα και λέμε «τι ωραία εικόνα», [να γνωρίζουμε ότι] είναι τελείως λανθασμένη.

Αυτή η θεολογία [της αγιογραφίας] ξέφυγε τελείως από το χώρο των Ρωμαιοκαθολικών. Γιατί οι Προτεστάντες δεν έχουν [αγιογραφία], απλώς έχουν κάποια βιτρώ πάνω στα τζάμια. Ανάγκη και αυτοί να απεικονίσουν κάτι. Βλέπεις εδώ. Είναι το κρεβατάκι. Βλέπετε αμέσως μπήκαμε στα γεγονότα τα βαθιά, τα πολύ βαθιά θεολογικά. Θα αναλύσω αυτήν την εικόνα και την άλλη φορά.

Τελειώνουμε με ένα γεγονός το οποίο θα το δούμε ταυτόχρονα και στην επόμενη εικόνα που θα αναλύσουμε μετά τη Γέννηση, που είναι ο Ευαγγελισμός, στην εικόνα της Παναγίας. Η Παναγία πάντοτε όταν αγιογραφείται πρέπει να έχει -πάντοτε, μα πάντοτε- στο κεφάλι της και στις δύο πλάτες της -εδώ και εδώ- τρία αστεράκια. Τα βλέπετε, τρία αστεράκια. Στο κεφάλι της και στις δύο πλάτες της. Τα αστεράκια αυτά είναι οκτάκτινα. Αυτό είναι δογματικό στοιχείο και κανείς δεν μπορεί να το αλλάξει. Και το οκτάκτινο και το τρία. Το τρία σημαίνει ότι η Παναγία δογματικά είναι αειπάρθενος. Αειπάρθενος σημαίνει ότι ήταν παρθένος προ του τόκου, κατά τον τόκο και μετά τον τόκο. Προ, κατά και μετά. Αυτό εκφράζει την αειπαρθενία. Το αεί πώς είναι; Eίναι το πριν, το τώρα και το μετά. Το αειπάρθενο εκφράζεται δια των τριών αστέρων και είναι απαραίτητο αυτό να δηλωθεί, για να δηλωθεί ότι δεν είναι μια οποιαδήποτε γυναίκα είναι Η γυναίκα που είναι πάντοτε αειπάρθενος. Και ταυτόχρονα τα αστεράκια είναι οκτάκτινα, με οκτώ ακτίνες. Δεν είναι και αυτό τυχαίο γιατί δεν μπορείς να κάνεις ένα αστεράκι με πέντε ή έξι ακτίνες ή με τρεις ακτίνες, γιατί με την Παναγία εγκαινιάζεται το έργο του μυστηρίου της 8ης ημέρας της δημιουργίας. Ο Θεός έκανε τον κόσμο σε έξι ημέρες. Εκεί τελείωσε το έργο Του. Και έλεγε πάντοτε η Αγία Γραφή - εάν πάρετε το πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως. «Και εγένετο πρωί και εγένετο εσπέρας ημέρα πρώτη. Και εγένετο πρωί και εγένετο εσπέρας ημέρα δεύτερη. Και εγένετο πρωί και εγένετο εσπέρας ημέρα Τρίτη» και κλείνει τις ημέρες. Τέλος, φτιάχνει και τον άνθρωπο και λέει «εγένετο πρωί εγένετο εσπέρας ημέρα έκτη». Και τελείωσε η δημιουργία. Η έβδομη ημέρα, την ξέρετε πολύ καλά, περιγράφεται στο 2ο κεφάλαιο της Γενέσεως που λέει ότι ο Θεός «κατέπαυσεν από των έργων Αυτού» την έβδομη ημέρα.

«Κατέπαυσεν» την έβδομη ημέρα. Εάν ψάξετε όλη τη Γραφή, δεν θα βρείτε να τελειώνει πουθενά η έβδομη μέρα. Δεν θα πει «και εγένετο εσπέρας και εγένετο πρωί ημέρα εβδόμη». Η ημέρα η εβδόμη μένει ανοιχτή. Είναι η ημέρα την οποία ζούμε σήμερα. Είμαστε στην εβδόμη ημέρα της δημιουργίας. Γι’ αυτό έμεινε ανοιχτή αυτή η ημέρα. Αλλά μέσα στην εβδόμη ημέρα ο άνθρωπος απέτυχε να γίνει αυτό που ο Θεός τον προετοίμασε να γίνει.

Και ο Θεός, συγχωρώντας την αποτυχία του ανθρώπου, εγκαινιάζει την όγδοη ημέρα, που είναι -η όγδοη ημέρα- το έργο της θείας οικονομίας και σε αυτό το έργο μετέχει η Παναγία. Τώρα που ζούμε εδώ, σε αυτό τον κόσμο, ζούμε την έβδομη ημέρα της δημιουργίας ως αποτυχημένου κόσμου και ταυτόχρονα, εάν ζούμε στην Εκκλησία, ζούμε ταυτόχρονα και την 8η ημέρα της δημιουργίας.

Μετά τη Δευτέρα Παρουσία θα έχουμε μονάχα την 8η ημέρα της δημιουργίας. Όποιος έχει κουράγιο στο μέλλον, να διαβάσει αυτά τα στοιχεία. Ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής, πάρα πολύ πρώιμα εκεί τον 6ο – 7ο αιώνα, περιγράφει βαθύτατα το μυστήριο της 8ης ημέρας. Βλέπετε εδώ έχουμε απεικόνιση θεολογίας. Αλλά δεν λέμε πολλά λόγια. Εδώ υπάρχουν τρομερά μυστικά βλέπετε. Είναι πολύ πιο δύσκολο να διαβάσεις αυτό, παρά τον Μάξιμο τον Ομολογητή. Ο Μάξιμος το λέει καθαρά. Εδώ πρέπει να ξέρεις Μάξιμο για να καταλάβεις αυτό το γεγονός.

Σας έφερα λίγο στα κλειδιά και στα μυστικά του μυστηρίου της θεολογίας της εικόνας, την οποία θα την κάνουμε όλο το χρόνο σχεδόν με ποικίλους τρόπους, για να μπείτε σε αυτή τη βαθιά έκφραση της Ορθοδοξίας για τους αγιογράφους. Χωρίς τη θεολογία δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα.

Οι Ορθόδοξοι πρέπει να είναι θεολόγοι, δεν είναι θέμα πτυχίου. Είναι θέμα προσωπικής συμμετοχής στα γεγονότα και φυσικά προσωπικής κάθαρσης και φωτισμού. Δεν είναι θέμα τεχνικής. Οι αγιογράφοι, για να κάνουν εικόνες παλιά, νήστευαν πάρα πολλές μέρες, έκαναν προσευχές, Παράκληση και ξεκινούσαν. Και εάν θέλετε κάτι να μάθετε εδώ, σε αυτό το χώρο, ή όταν ετοιμάζετε να αγιογραφήσετε οτιδήποτε, θα το κάνετε εν νηστεία και προσευχή. Θα κάνετε προσευχή για τα γεγονότα, για να μετέχετε στα γεγονότα και να γίνεται μια αλληλοπεριχώρηση. Όταν αγιογραφείς τον άγιο, γνωρίζεις τον άγιο και γίνεται μια αλληλοπεριχώρηση. Να διαβάσετε το βίο του αγίου. Να μάθετε τα τροπάρια του αγίου. Δεν είναι αυτό μια τεχνική. Γι΄ αυτό η αγιογραφία έχει μια δυνατότητα να έχει αύξηση. Αύξηση δεν σημαίνει να κάνω νέα μοντέλα αγιογραφίας. [Σημαίνει] να μπορώ αυτήν τη θεολογία να την εκφράζω βαθύτερα. Στην Εκκλησία τίποτα δεν είναι στατικό και δεν παραμένει αρτηριοσκληρωτικό. Αύξηση γίνεται από ανθρώπους που είναι φωτισμένοι και η Χάρη του αγίου Πνεύματος δίνει αύξηση. Και όχι η δική μου ιδέα να κάνω μια μοντέρνα Σχολή αγιογραφίας. Βλέπετε, εάν μελετήσετε τη διαχρονική πορεία της αγιογραφίας θα δείτε μια αύξηση · χωρίς να καταλαβαίνετε τη διαφορά, θα την βλέπετε. Να δείτε ας πούμε τη Σερβική Σχολή αγιογραφίας που έρχεται μετά από τις δύο βασικές Σχολές Πανσέληνος και Θεοφάνης. Παραμένουν εκεί, αλλά βάζουν μια άλλη πιο βαθιά ποικιλία χωρίς να αλλάξουν τη θεολογία, την εικόνα, τις ισορροπίες και είναι μια πολύ βαθιά αύξηση της εικόνας η οποία είναι μεταγενέστερη, γιατί το άγιο Πνεύμα πάντα δίνει αύξηση στους ανθρώπους. Να μην πω κάτι άλλο και σας κουράζω περισσότερο.

Ερώτηση: Ποιοι είναι οι εθνικοί και ποιοι οι Ιουδαίοι; Με ποιο ζώο απεικονίζεται ο καθένας;

Απάντηση: Με το μοσχάρι οι εξ Ιουδαίων χριστιανοί και οι Πατέρες λένε ότι οι εξ Εθνικών χριστιανοί απεικονίζονται με ένα γαϊδουράκι… Το πιο άλογο από τα δύο. Δεν έχει τόσο σημασία.

The following text is the written edition of the introductory session of the Theology of Orthodox icons of the workshop on icon making, given, on Friday, November 4th, 2005, by father Konstantinos Stratigopoulos, vicar of the Church of Dormition of the Holy Metropolis of Glyfada, Attica, Greece.

Principles of Hagiography that is Holy image (icon) making or Iconography and analysis of the icon of the All Holy mother of Jesus.

In the beginning of our lessons and we will start with a twenty minute session that we will specify as Theology of Icons because Icon Theology is very essential for us in order to know how to create the holy images. We do not simply describe the events and impress them in a subjective manner from our own intellectual and artistic ability and experience. Every line that is made and drawn here has a Theology because the icon unfolds all the theology of the Church Fathers.

Our Church, for the possibility of studying the events that arise from the experience of the Divine Economy has the Holy Bible that tells us about the events, has the Church Fathers that interpret the events, has the Hymns that also interpret the events - the hymns are an interpretation of the texts of the Bible – and has the icons that are also an interpretation through graphic art. Therefore in order for us to interpret, as the Church Fathers do in order to interpret the Holy Bible, the iconographer must be an illuminated person, participating in the events of the Church and knowing the holy Bible.

Iconography is a teaching of a specific expression (“language”) that is the “language” of the Holy Bible. Thus the icon painter must know the hermeneutics of the Church in all the events in order from him to reflect in the painting the theology that is reflected in the Bible and the Church Fathers. Hence no one can take and describe the events with his own imagination. You will notice this in the course of our lessons that each line, each expression – many elements are indeed dogmatic - are unchangeable. You cannot change the doctrine. And here on these icons we always engrave and impress the doctrine. And in the doctrine nobody intervenes. You will see this along the way and you will understand this, and I personally consider this the most important part of these inaugural courses, because if you simply learn a technique without knowing the deeper theology, you will do nothing. You will simply reciprocate on “how to do it”, “this way or that way”, or you will become imitators and icon copiers and nothing else.

After we begin the theology today for first time, I will tell you some very basic principles of the icons, to simply remember them, in order to have them in your mind as a general structural element, and on these general principles we will build the further foundations for what is called theology of the icon.

The first basic principle of the icon, an essential basic principle is that the icon, any icon expresses events in two dimensions, never in three dimensions. In two dimensions. During the early years of the first Church there were some sculptures and bas-reliefs that were gradually abandoned and abolished. And this is a theology. On the contrary in the Roman Catholic Church as you can see, sculptures remained. In our Church they were completely suppressed for reasons deeply theological and deeply essential for the event of which the faithful functions (experiences) in front of the icon. As you see when I say two dimensions, I have height and width, I do not have depth and perspective drawing.

Of course, in an hagiographical technique one could also make depth, by drawing what is called a vanishing and reference point anywhere on the horizon and based on that point, have the events in front of it appear larger, and events that he has behind of it appear smaller. Even if the icon has a multiple events expressed theme, and is descriptive of them - and there are many themes that could be central or background -the balance of forward-backward, small or large is overthrown. Here as you see we have the event of the Nativity of Christ, a multiple event related icon. We are not interested in having perspective in the icon. We must necessary have only height and width, never depth. Why do we adopt this irregular parameter since a rational art technique tells me to have depth so I can see the events better?

The three dimensions in the classical sense, so to speak, of the Euclidean geometrical space, not considering other dimensions like time, but height, width and depth in the three-dimensional geometry are something very real and very existent but are self sufficient meaning that something that has height, width and depth is self sufficient, it does not need something else. It is definitely an object, visible from any side. If somebody stands in front of the icon and sees only height and width and does not see depth the icon invites him to understand that the icon is incomplete. See carefully. Why is it incomplete? What is absent? The depth. This happens for the observer to understand that he himself who stands in front of the icon is the missing depth. The icon is neither a museum event nor an art event. It is an event that invites me to participate in the pictured happenings. An event of prayer.

Τhe believer who stands in front of the icon and feels the absence of depth, becomes himself the depth. That is to say, instead the depth being behind the pictured events, the depth is me or I become the third dimension by standing in front of the icon. It is a very important principle, a fundamental principle which cannot be explained with the means of reasonable interpretation thinking of Western icon studiers, who say that it is a nice art but it is inadequate, because it is lacking depth. But we do not make art for art, we make art for the prayer.

It is a reductive art, interpretive of the text as I mentioned and simultaneously reductive. This means that Christ will participate in the events and will fulfill the missing depth by His presence in the front of the icon. Hence we do not like having icons in the museums, for the visitors simply to observe them. Icons are for churches where someone stands in front of and prays to the icon. And someone can become sanctified in front of the icon. We often say that there are sanctified icons and one icon gives off myrrh which scents. How did the icon sanctify? For two reasons.

The first reason is that the iconographer that made the icon could have been a Saint. And the icon itself became sanctified. The second reason is that in front of the icon many people became sanctified. Tears, sorrow, repentance and that icon became more sanctified. These are the sanctified icons. The wood itself has no such properties but people are the cause of the sanctified properties on objects. As you see we have the shadow of Peter, the cloth of Christ did healings, the mantle of prophet Elijah, the chains of St. Peter all did miracles. What were these? They were objects that receive sanctification from the sanctified person. Alone an object is not capable of anything. Therefore this was the first basic principle of the cancellation of the third-dimensional space and the engagement of the third dimension on the person that participates into these events.

A second principle which appears thunderously enough on this Nativity icon – soon after I will mention a few more words on the Nativity icon although its events are multifold, and I will get into more detail next time – has to do with the description of the events.

As you see all events are described here. We have the All Holy mother, Christ, the angels who are descending, some shepherds who observe the events, Joseph who is thinking if he should keep the all holy mother or not, the three wise men who are coming, a lot of events that happened diachronically in a icon. We do not describe things like the sequence in cartoons. All the diachronic events gather here at once. Therefore the icon has as a second principle the principle of the cancellation of time and the surpassing of time. In the Church time is cancelled and everything becomes eternity.

What do we say during Easter Holy week: «Today is hung upon the cross, He who suspended the earth amid the waters», or during Christmas: «Today is born from the Virgin…».

Ηow do they mean «Today»? Ιt means elimination and surpassing of time and they assume that every event is done today, all events are together. There are a couple of icons that show this. Let me mention one so you can understand how this happens. It is the icon of Ascension of Christ, forty days after His resurrection. Here you see the All Holy mother up front and the Apostles all around. That is how the events took place. Angels descended. He ascended with the angels to the heavens. Fine up to here. However this icon could be considered absurd for the events within it. Up front here is apostle Paul, who apostle Paul at the time of the Ascension was not even a Christian. If you read the texts of the Acts of the Apostles where the story of the Ascension is described, it is in the first chapter of the Acts. Apostle Paul sees the light in Damascus and repents in the 9th chapter. Hence the icon here is un historical. Apostle Paul seems not to «have business» in the Ascension. However for us he has a purpose.

Since he repented he gains the previous time. He is present in time. He who repents gains the previous time. You see this is an elimination of time. We have more such icons that describe such events that surpass time. And this is a very important principle. We do not say «Paul wasn’t there». He was, since he repented.

Another very basic principle is that the images do not have shadows. On the ground here we do not have shadows or under shade. No shade. Why aren’t there any shadows? Shadows exist. Wherever there is a source of light. Light comes from the source and leaves a shadow on the ceiling, a shadow on the street, the shadow of the lamp. There is a source of light from where light comes from. If the light is everywhere, if the light comes from all quarters, and it comes from everywhere, there can be no shadow, the shadow is deleted. All is light.

And in the icon we express all as light. Simply there are just a few folds in clothing but in the icon all are light. We never draw shadows or under shade because it is a condition where it removes the concept of the kingdom of heaven. The light in which the images are embedded, especially the icons that are on wood is shown with gold. Gold expresses this light and of course on the walls and frescoes, because gold cannot be applied easily, other colors are used, but specifically for its application on wood it states the existence of no shadow and that light comes from everywhere. This light is the light of the kingdom of God the uncreated light. This was another essential principle that concerned the shadow and the light and how it is outpoured on the icons.

And another key principle - although I can not say why.... -I am necessarily condensing these principles in order for you to have an initial understanding of these courses of the theology of the icon - is that the saints, any of the saints described on the icon are viewed in portrait with facial characteristics visible. The facial view does not always mean as this, as Christ is here, who sees in the person.

See below the Apostles being side portraits. Here there are side portraits but in all figures both eyes appear visible. We call it side depiction. The icon never displays a side profile. It can be a slightly side depiction or front depiction and we always say that we see the icon “in person”.

The face is never eliminated and because of its theological meaning that we will see God «face to face».

Face or «Prosopon» means pros-opa, that is “Towards-the eyes”. To the Eyes. «Opa» are the eyes. Prosopon (Person) is the look towards prosopon, that is to the face and eyes. And the Saints see God person to person at the limits that they are capable of doing so. We will talk about these facts in other icons, as St Paul writes about the «face to face» experience, but certainly there are some exceptions.

I would sincerely point some a few exceptions in some elements of certain pictures. I do not know why, I will always say in some pictures you will see it and say why is this person drawn profile. Theofanis, the Cretan the great iconmaker has done some icon representations where some personalities are drawn profile. I do not know why. I cannot understand it. But the theology of the icons always requires the face depiction to be with both eyes visible. «pros-opa» with eyes appearing.. We will study how this is portrayed on drawings.What we went through today were some very general principles for the theology of the icons. With these we will slowly describe all the icons in the following lessons. At least up to March when during the first twenty minutes of the lesson we will do theology of the icon you will see many details and very in depth theology that will motivate you in theological study, if you want to seriously icon paint correctly.

We had discussed that it is the study of the Scripture, the Fathers of Church and hymns that reflect the theology of the icon. When you listen to a hymn that is theology. Someone has studied the event and theologized on the event. Tomorrow’s chant of the Saint. It is not simply a description of his life. It is the theology of his life. And here as we said it is a theology which is made through the word of the Scripture and of painting. Lets examine for a few only minutes the icon of the Nativity of our Christ. We will look into some elements. Notice that it is a well known icon to us. Let’s look at some key events in the picture. In the center there is the cave where Christ was born, and in the background is darkness.

Let me remind that never in iconmaking we portray evil, say the devil, we never do. Even darkness here is a small exception to show what prophet Isaiah says, that Christ was born where «the region and shadow of death» existed (Isaiah 9, 2). Never portray darkness. There are a lot of icons with darkness where icon makers do not know theology. For example St. Marina with a small demon. We never portray evil. It is completely wrong because we draw anything created by God that is enhypostasized not the unhypostasized. The devil is unhypostasized. Be aware that unhypostasized does not mean that it does not exist. It is another thing to say that I exist, I am a being and another that I have hypostasis. It differs much. I do not say “the devil does not exist”. I said that the devil is unhypostasized. Very substantial difference if you know Greek. It is the theology of the Fathers of the Church.

Unhypostasized means that God made no such forms. The devil was an angel. God made the hypostasis of the angel. He did not make hypostasis of the devil. Because God is author of good only. He does not make bad things. Exercising free will the devil wanted to become unhypostasized. He is existent but Unhypostasized. Be cautious and learn the meanings of the Greek language used. Hence as a creation the devil does not exist. He was an angel where within his nature and essence he remains an angel who distorted his angelic nature. This is the Unhypostasis. We therefore never paint the Unhypostasis. Nor scenes of horror etc. Never...

This is very basic in icon making and we never make icons of persons that we did not see. The saints all appeared. They were revealed. In the icon of the Holy Trinity we will see that the Father is not portrayed. We have never seen the father. We have seen the son and we portray him. We have seen the Holy Spirit as a pigeon or as light and we paint it. We have not seen the Father and we do not portray him. There is not an icon of the Holy Trinity where you will see the Father with a beard. It is an incorrect icon and it is an icon theologically Unhypostasized because the Father has never been revealed. In this icon we have the darkness, «the darkness and the shadow of death» is described of which prophet Isaiah speaks about. Inside the cave there are two animals. A donkey and an ox. Two animals.

Why not choose other animals, as Christmas cards choose and in order to be charming they put bunnies and whatever else a child would like, perhaps a dinosaur. The Bible stands only on these two animals because these are the two animals that Prophet Isaiah and prophet Micah referred to, when they prophesized the event of the Nativity. Both prophets refer to two animals in between which Christ will be born.

«In the midst of two animals make known» (Habbak 3, 2) says prophet Micah and Isaiah and determining the animals they say «The ox knows his owner, and the donkey his master's crib; but Israel doesn't know, my people don't consider» (Ιsaiah 1, 3). Notice he says ox and donkey. What does this mean? With the perspective of the hermeneutics of our Church fathers initially they mean the irrational animals, the irrational in humans. There are two kinds of irrationality regarding humans.

There are the Christians of Judaic descent and the Christians of Gentile descent. Who knelt to Christ? The Jews who had met Christ a little earlier due to the revelation made to them and after them the Gentile Christians. They are two categories. The ones from gentiles and the ones from Jews. Both are irrational however. Both the Jews met him and crucified him and the gentiles did not know him at the time. They are always two animals in the cave that will remain two animals.

Nothing else. One who would dare to do something different alters the Bible. Some minor details may change as sparingly permitted. Some color clothing. Nothing else. But never the key elements. For example no changes with Christ who is in this area, in the manger where he is placed. This you will portray in this certain way. Nothing else. Neither a bed nor any other clothes.

Both are theological and dogmatic elements. Christ wears these clothes because precisely he comes in order to be crucified and die for us. This feast of Christmas is not a stand-alone feast. The feast of Christmas has a meaning if what is taking place leads to an event of salvation for humanity. It is a great event when God becomes man but this isn’t enough for salvation. Hades, the dominion of death, must be abolished. This is why in the orthodox world the feast of feasts is Easter. In the West it is Christmas. Easter there is a feast quite undervalued. In the orthodox church the great event of the Nativity of Christ functions to serve the Resurrection, the work of the salvation of man.

Thus this child that is born now prepares to be crucified and die for us. And he shows the taking of death upon him with the linen burial shroud that he is wrapped with in the manger. It is the linen burial shroud that Christ was wrapped with at the time of his deposition when he was taken to the tomb. It is the burial shroud that the myrrh bearing women found wrapped in the tomb. In the Nativity icon he is the child destined to die for us. For this for dogmatic reasons you cannot put on Christ any other clothes, but the clothes of him who is preparing to die and resurrect. Simultaneously the bed which he is put is a tomb. It is the tomb in which Christ entered in order to resurrect. It is not any bed. That is why when we see any other romantic picture and say what a nice picture it is theologically wrong.

This theology has moved away completely from the methodology of space depiction in existent iconography in Roman Catholicism. Protestants do not have Hagiography, they have some icons on stained glass windows. A need for them to portray something. Examining Christ’s manger as his future tomb, we have entered events deeply theological. I will analyze this icon next time. Finishing only with a fact which we will also see in the next icon picture that we will analyze after the Nativity which is the Annunciation is in the icon of the All Holy mother.

Whenever the All Holy Mother is portrayed she must always have, always on her head and two shoulders three small stars. These stars have eight rays each. This is a dogmatic element and no one can change it. Dogmatic are the 8 rays and the quantity three. The three determines the dogmatic perpetual virginity of the All Holy. Perpetual virginity means that she was virgin before she gave birth, during birth and after birth. Before, during and afterwards. This expresses perpetual virginity [aeiparthenia]. How is “perpetual”? It is pre, at and after. Perpetuality of virginity is expressed via the three stars and it is essential that it is declared to indicate that this is not any woman, it is the woman who is always perpetual virgin. And simultaneously the stars are with eight beams. This is not by chance because you cannot draw an asterisk with five or six rays or with three rays because the All Holy inaugurates the work of the mystery of the eighth day of creation. God created the world in six days. There he ended his work. If you take the first chapter of the book of Genesis, «And the evening and the morning were the first day»… «And the evening and the morning were the second day»….«And the evening and the morning were the third day»…and the days close. Finally He creates man and says «And the evening and the morning were the sixth day». And creation ends. The seventh day as you all very well know is described in the second chapter of Genesis which says «And on the seventh day God ended his work which he had made».

He ended on the seventh day. If you search the entire Bible there is no verse mentioning that the seventh day ends somewhere like saying «And the evening and the morning were the seventh day». The seventh day is still present. It is the day we live today. We live in the seventh day of Creation. This is why this day remain open. But during the seventh day man failed to become what God prepared him to become.

And God forgiving man’s failure inaugurates the eighth day, where the eighth day is the work of the divine economy and in this work participates the All Holy mother. Living in this world today we are living in the seventh day of creation as a failed world and simultaneously if we live in the Church we experience also the 8th day of creation.

After the second coming we will have only the 8th day of creation. Whoever has courage he can do in the future reading on these elements. Saint Maximos the Confessor very early in the 6th - 7th century describes very deeply the mystery of 8th day. As you see here we have depiction of theology. But we do not say a lot of things. Here exist unimaginable secrets as you see. It is much more difficult to «read» this than to read Maximos the Confessor. Maximos states the theology clearly. Here you should you know Maximos in order to understand this fact.

I brought you to some keys and secrets of the mystery of the theology of the icon. We will do this for all years’ lessons in order for you to enter this deep expression of orthodoxy for hagiographers. Without the theology you cannot make anything.

The Orthodox should be theologians and this is not a matter of an academic diploma. It is a matter of personal involvement in the events and of course personal cleansing and illumination. It is not a matter of technique. In the distant past icon makers in order to make icons they fasted many days, did a lot of prayers, made an appealing and began the work. If you want to learn something here in this tradition, or anything you are preparing to draw you will do it with fasting and prayer. You will do prayer for the events in order for you to participate in an interbeing manner with the events (αλληλοπεριχώρηση). When icon portray the Saint, you meet and know the Saint the Saint, and this becomes a spiritual interbeing experience. Read the life of the Saint. Learn the chants of the Saint. This is not a technique. It is Church life expressed in a work or process of art making. For this reason iconography has the possibility of evolving and increasing. «Increase» does not mean I make new methods for hagiography. It means the ability to express this theology in a deeper sense. In Church nothing remains static and dormant. «Increase» is achieved by people that are illuminated and the grace of the Holy Spirit gives the ability to «Ιncrease». It is not my own idea of making a modern school of iconographical methods. If you study the diachronic course of hagiography you will see an increase without noticing difference in the key theological elements. You will understand though a later from a previous work. Notice for example the Serbian school of Hagiography that comes after the two basic Schools of Panselinos and Theophanes. They remain with the tradition but they introduce another deeper variety without changing the theology, the icon, the balances, and it is a very deep “increase” of the icon which is of a later period because the Holy Spirit always gives «increase» to people.

Question: Who are the gentiles and who are the Jews? With which animal is each group portrayed?

Answer: With the ox the Christian Jews and the Church Fathers say that the Gentile Christians are depicted with a donkey…The more irrational of the two. It does not have much importance.

Μια ορθόδοξη θεώρησι του ανθρώπου κατά τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό * του Πανοσ. Αρχιμανδρίτου π. Βασιλείου Γοντικάκη

Κάποιες στιγμές, όντας κανείς μόνος στο Άγιον Όρος, δηλαδή όντας μαζί με όλο τον κόσμο, καταλαβαίνει αυτό που είπε ο άσωτος υιός: «Πόσοι μίσθιοι του πατρός μου περισσεύουσιν άρτων, εγώ δε λιμώ απόλλυμαι…» (Λουκ. ιε', 17). Πόσος πλούτος υπάρχει στην παράδοσί μας, πόση ελευθερία, πόση δυνατότητα να χαρούμε τη ζωή μας, κι από την άλλη μεριά εμείς πεινάμε και υποφέρουμε.

Στο Άγιον Όρος έρχονται πολλοί θρησκευόμενοι, που δεν νιώθουν τίποτε∙ κι έρχονται πολλοί άσχετοι, οι οποίοι συγκλονίζονται∙ κι έρχονται και πολιτικοί… Πολλοί θρησκευόμενοι εξ επαγγέλματος δεν καταλαβαίνουν∙ πολλοί ανήσυχοι συγκλονίζονται∙ οι περισσότεροι πολιτικοί δεν καταλαβαίνουν τίποτε. Και λες: "Τι γίνεται με την Ελλάδα, τι γίνεται με την Ευρώπη;"… Έχει, λοιπόν, ένα χρέος μεγάλο, ο Έλληνας, σήμερα: το να είναι ορθόδοξος. Εκεί έχομε κάποιες δυνατότητες, που δεν έχουν οι άλλοι, και οφείλομε απλώς να είμαστε αυτό, που λέει η παράδοσί μας.

Θυμάμαι μία φορά, που είχα πάει στην Κρήτη, σ’ ένα χωριό, στα Ανώγεια, είχαν έλθει κάποιες γριές για εξομολόγησι, και όταν τέλειωσαν, μου λέει μια γριά μιαν ευχή: "Να χαίρεσαι τον σταυρό σου". Μετά ήλθε μια άλλη γριά: "Να χαίρεσαι τον σταυρό σου". Κι εγώ παραξενεύτηκα και λέω: "Μα τι είναι αυτή η ευχή;". Και μου λένε: «Έτσι το λέμε εδώ. Για κάποιο γονιό, μάνα ή πατέρα, λέμε: "Να χαίρεσαι τα παιδιά σου", γιατί η χαρά των γονιών είναι τα παιδιά τους. Όταν κανείς είναι παπάς του λέμε: "Να χαίρεσαι την ιεροσύνη σου". Κι όταν κανείς είναι καλόγερος ή καλόγρια τού λέμε: "Να χαίρεσαι τον σταυρό σου"».

Αυτή η ευχή, "να χαίρεσαι το σταυρό σου", νομίζω ότι είναι ένα πράγμα τόσο μεγάλο και τόσο βαθύ, που θυμίζει θεολογία του αγίου Μαξίμου του ομολογητού. Και λέω: "Πώς μπόρεσα, γεννημένος στην Κρήτη, να μεγαλώσω και να ζήσω ερήμην της Κρήτης και ερήμην της παραδόσεώς μας;"… Μας έχουν κάνει αλλοδαπούς στον τόπο μας…



Σας φέρνω σαν παράδειγμα τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό∙ αυτόν τον ένα, τον μέγα, τον σίφουνα, ο οποίος κατέβηκε στο κήρυγμα μια στιγμή, που όλος ο κόσμος είχε απογοητευθή∙ κι έσωσε τον ελληνισμό, εκείνη την περίοδο την δύσκολη, που χωριά ολόκληρα είχαν εξισλαμισθή. Ήταν ένας άνθρωπος απλός, αδύναμος, θα έλεγα δειλός, γι’ αυτό ήταν πάντολμος κι έλεγε: "Εγώ, αδελφοί μου, δεν είμαι ικανός, όχι να σας μιλήσω, αλλά ούτε να προσκυνήσω τα ποδάρια σας, γιατί βλέπω ότι είστε βαπτισμένοι και μυρωμένοι. Αλλ’ επειδή βρίσκεται το γένος μας σ’ αυτήν την ανάγκη, γι’ αυτό είπα να κατέβω κάτω και να πω μερικά λόγια∙ ό,τι ξέρω".

Έλεγε πάλι: "Κοιτάξτε, δεν έχω τίποτε δικό μου∙ ένα ράσο έχω κι αυτό το έχω για σας∙ όλα ό,τι έχω είναι για σας. Κι έχω ένα σκαμνί, στο οποίο πατώ επάνω∙ και το σκαμνί αυτό, άλλοι το λένε θρόνο, άλλοι το λένε σκαμνί. Να σας πω τι είναι; Δεν είναι ούτε σκαμνί, ούτε θρόνος, αλλά είναι ο τάφος μου∙ και μέσα από αυτόν τον τάφο μιλάει ο νεκρός εαυτός μου. Κι αν εγώ δεν μπορώ να σας πω τίποτε, με σώζει αυτός, που μπορεί να διδάξη όλη την οικουμένη, τους αρχιερείς, τους βασιλείς και όλο τον κόσμο".

Εδώ φαίνεται η παρουσία του ανθρώπου δια της ορθοδόξου Εκκλησίας. Γιατί δεν ήταν ένας καλόγερος, αλλ’ ήταν ένας αληθινός άνθρωπος και δι’ αυτού μιλούσε όλη η Εκκλησία. Δεν έκανε αυτός νεωτερισμούς, δεν έλεγε εξυπνάδες, αλλά δι’ αυτού μίλησε όλη η παράδοσι. "Είμαι αδύνατος και ανίκανος να φιλήσω τα ποδάρια σας", κι από την άλλη μεριά: "Ο νεκρός εαυτός μου μπορεί να διδάξη όλον τον κόσμο". Αυτή είναι η δύναμι της πίστεως μας.

Επίσης έλεγε: "Εάν τυχόν κανείς αδίκησε κάποιον -είτε αυτός είναι ρωμιός, είτε είναι τούρκος, είτε είναι εβραίος, είτε είναι φράγκος- ό,τι πήρε, ό,τι έδωσε, να το γυρίση πίσω∙ γιατί το άδικο δεν ευλογείται". Βλέπετε ότι ήταν ξεκάθαρος και δεν έλεγε: "Κοιτάξτε, τώρα είναι μία περίοδος δύσκολη∙ όλοι σας κλέβουν, κλέψτε κι εσείς". Όχι. "Πρέπει να το γυρίσετε πίσω". Και η εντιμότης του είναι που σώζει την όλη υπόθεσι.

Είναι αυτός, ο οποίος έλεγε: "Να μην έχετε όπλα∙ να τα δώσετε και να κάνετε υπακοή στους ζαπιτάδες (:χωροφύλακες). Και σ’ αυτούς που ζητούν τα δοσίματα, να δίνεται τα δοσίματα". Κι έτσι και οι τούρκοι είπαν ότι αυτός είναι καλός άνθρωπος. Αλλ’ αυτός, που ήταν καλός, "τους έκλεισε το σπίτι". Ακριβώς γιατί αυτός ο άνθρωπος, ο αληθινός, δεν είχε βάσανα, αλλά χάρηκε την ζωή του. Όπως είχε ειπή σ’ ένα χωριό: "Ήλθα εδώ πέρα και σας απήλαυσα"… Αυτό που είπε "σας απήλαυσα", μου θυμίζει μία ευχή του Ευχελαίου, που λέει ο ιερεύς: "Ευχαριστώ" τον Θεόν, που προχώρησα στα ενδότερα του Θυσιαστηρίου του "απολαύσαι της Θείας Λειτουργίας".

Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ζώντας στο Άγιον Όρος και νιώθοντας την δύναμι της πίστεώς μας, κάποια δύσκολη στιγμή βγήκε έξω κι έσωσε το γένος ολόκληρο. Κι ενώ ήταν τόσο ταπεινός και ένοιωθε ότι δεν μπορεί να φιλήση τα ποδάρια του άλλου, από την άλλη μεριά ένοιωθε ότι: "Κοιτάξτε, αυτά που σας λέω είναι λόγια του Θεού∙ αν κατέβαινε ο Θεός, θα σας έλεγε τα ίδια", και: "Ο νεκρός εαυτός μου μπορεί να διδάξη όλον τον κόσμο".

Έτσι όταν έφτασε η στιγμή του μαρτυρίου του († 1779), όταν τον πρόδωσαν οι εβραίοι, γιατί πολύ τους "χτύπαγε", επειδή χαλούσαν την αργία της Κυριακής, εκείνος είπε: "Μη με δέσετε. Δεν αντιστέκομαι. Ο θάνατος μου είναι μέσα στο πρόγραμμα της ζωής μου". Κι έτσι παρέδωσε το πνεύμα του και μπήκε στην αιωνιότητα, και μένει μαζί μας. Και όπου πέρασε ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός έχουν υψώσει έναν σταυρό, γιατί έπεσε ένα αστροπελέκι κι έχει διαλύσει τα πάντα, κι έχει αγιάσει τα πάντα…



Σήμερα όλοι βασανιζόμαστε, το καταλαβαίνω. Κι όταν λέμε "βασανιζόμαστε", σημαίνει ότι έχομε μια υγεία μέσα μας. Βασανίζεται όλος ο κόσμος, αλλ’ ελευθερώνεται ζώντας μόνο μέσα στην ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι μακάριοι κι ευλογημένοι οι βασανισμένοι, γιατί υπάρχει δυνατότης να αναπαυθούν. Και είναι μακάριοι οι διψασμένοι, γιατί μπορούν να ξεδιψάσουν. Εάν δεν υπήρχε η ορθόδοξη Εκκλησία, εάν δεν υπήρχε η λογική κι η χάρις του αγίου Κοσμά του Αιτωλού και των Αγίων μας, θα ήμασταν καταδικασμένοι σ’ ένα βάσανο.

Προ καιρού ήμουν στην Αμερική, και μου έκανε εντύπωσι πόσο τα πράγματα είναι πλούσια, πόσο οι δρόμοι τεράστιοι, πόσο τα σπίτια σαν ζωγραφιά, με το σπίτι, το γρασίδι, τα δέντρα, τα αυτοκίνητα… Αλλ’ όταν είδα μερικούς ανθρώπους, ένοιωσα πως μέσα σ’ αυτή την τάξι και την καθαριότητα, εκεί που δεν λείπει τίποτε, λείπουν όλα. Και όλα μια στιγμή είναι άοσμα, άγευστα και άχρωμα, αφού μου είπαν κάποιοι ότι, ενώ τα είχαν όλα, δεν είχαν διάθεσι για ζωή και ήθελαν να "τελειώσουν"…

Βλέπει κανείς ότι αυτή η λογική, που έχομε πολλές φορές και λέμε "να ανεβάσωμε το βιοτικό επίπεδο, να μπούμε στην Ευρώπη για να έχωμε ένα νόμισμα, να είμαστε πλούσιοι, κτλ", δεν βγάζει πουθενά. Γιατί ο άνθρωπος είναι κάτι το παράξενο, που δεν χορταίνει με τα πλούτη. Κι αν του λύσης όλα τα προβλήματα, ή νομίζεις ότι του τα λύσης, τότε είναι που μπήκες στο άλυτο πρόβλημα. Λ.χ. οι Σουηδοί, οι οποίοι έχουν ίσως το ανώτερο βιοτικό επίπεδο στην Ευρώπη, είναι αυτοί που αυτοκτονούν περισσότερο. Γιατί, ενώ νομίζουν ότι τα έχουν όλα, δεν έχουν τίποτε.



Ο άνθρωπος, λοιπόν, είναι ένα παράξενο ον, που όταν πλησιάση αυτόν τον παράδεισο τον κοσμικό, νοιώθει ότι δεν του λέει τίποτε. Ενώ αν κανείς έχη μέσα του τη φλόγα του Θεού, αν τυχόν θυσιάζεται για τον άλλον κι αν τυχόν ζει όπως ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, κι αν έχη ταπείνωσι, τότε είναι μέσα στον παράδεισο. Τότε καμμιά επίθεσι, καμμιά κόλασι δεν μπορεί να τον βλάψη. Τότε συμβαίνει αυτό που λέει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος ότι "αποκτά κανείς δυνατό στομάχι και χωνεύει κάθε μια τροφή". Κάθε μια δυσκολία τού κάνει καλό και ο ίδιος ο θάνατος τού κάνει καλό.

Ο άνθρωπος, ξέρετε, ζητά την επιτυχία, ζητά την πρόοδο. Θέλει λ.χ. ένα παιδί να τελειώση το δημοτικό, το γυμνάσιο, το λύκειο, να πάη στο πανεπιστήμιο και να προχωρήση. Εν συνεχεία αν τυχόν αξιωθή να πάρη και το βραβείο Νόμπελ, συνεχίζει να πεινά και να διψά για πρόοδο. Όπως λέει ο άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος: "Επιποθώ του πλείονος και πάντοτε στενάζω". "Επιποθώ", θέλω, ποθώ συνεχώς και περισσότερο, και διαρκώς στενάζω. Ο άνθρωπος -είτε πιστεύει, είτε δεν πιστεύει, αυτό είναι άλλο θέμα- έχει μέσα του την πνοή του Θεού. Και λέγει ο άγιος Συμεών, ότι "υπάρχει μια μικρή χαρά, που περιγελά τον θάνατο". Κι αν τυχόν όλα τα κερδίσωμε και δεν κερδίσωμε εκείνη τη χαρά, που περιγελά τον θάνατο, τότε είμαστε εξ ίσου αποτυχημένοι, είτε είμαστε πλούσιοι, είτε φτωχοί, είτε γραμματισμένοι, είτε αγράμματοι.



Τώρα που μπαίνομε στην Ευρώπη, αυτό που δεν χρειάζεται να κάνωμε, γιατί είναι αμαρτία προς την παράδοσί μας και ταυτόχρονα αδικούμε και τους ευρωπαίους, είναι το να μιλάμε την γλώσσα και να έχωμε την λογική της Ευρώπης. Η Ευρώπη είναι πλούσια και ταυτόχρονα είναι πάρα πολύ φτωχή. Ο δυτικός πολιτισμός είναι πολύ προχωρημένος και ταυτόχρονα είναι μέγας επαρχιωτισμός. Μέσα εδώ στην παράδοσί μας υπάρχει κάτι, αν θέλετε κάτι το τρελλό, το μωρό -αυτό που λέει ο Απόστολος Παύλος: "Τα μωρά του κόσμου εξελέξατο ο Θεός"- κάτι το φτωχό, κάτι το ανύπαρκτο, που τα διαλύει όλα και δίνει σημασία και αξία στον άνθρωπο.

Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέει ότι ο καθένας είναι "εν σμικρώ Εκκλησία". Γι’ αυτό εάν τυχόν εμείς διαβάσωμε τον βίο, την πολιτεία και τις διδαχές του αγίου Κοσμά του Αιτωλού, τα καταλαβαίνομε, επειδή έχομε γεννηθή μέσα σ’ αυτήν την παράδοσι. Εάν τα διαβάση κάποιος άλλος, από αυτούς τους πλούσιους ευρωπαίους, που τυχαίνει να τα έχουν όλα και συγχρόνως να τους λείπουν όλα, δεν θα καταλάβη αυτή την λογική.

Γι’ αυτό, νομίζω, ότι το χρέος μας είναι να τραφούμε με αυτή την λογική, την ορθόδοξη, και να χαρούμε την ζωή μας, να χαρούμε τις δυσκολίες μας, να χαρούμε - αν θέλετε - τον θάνατόν μας, δηλαδή να γίνωμε σαν την χαρά που ξεπερνά τον θάνατο. Και μ’ αυτό τον τρόπο, νοιώθομε ότι πράγματι ο Θεός, "καλά λίαν εποίησε" τα πάντα. Και σ’ αυτή την περίπτωσι εξοφλούμε και το χρέος, που έχομε προς όλους∙ και προς τους ευρωπαίους και προς τους αμερικάνους, και προς τους πολιτισμένους και προς τους απολίτιστους, γιατί όπως λέει ο Απόστολος Παύλος: «Έλλησί τε και βαρβάροις οφειλέτης ειμί».

Σαν παράδειγμα σας φέρνω πάλι τον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Ένας άνθρωπος μπορεί ν’ απολαύση την ζωή του, μόνο αν τυχόν αποφασίση να την θυσιάση για τους άλλους. Και να τυχόν αυτό γίνη, τότε από τώρα μπαίνει στην αιωνιότητα και μπορεί να καταλάβη τι σημαίνει ότι "ο Θεός είναι Τριαδικός, ότι είναι τρία πρόσωπα και συγχρόνως είναι ένας Θεός". Και μπορεί να καταλάβη τι σημαίνει, ότι "η ενότης της Εκκλησίας είναι η ενότης η Τριαδική, η οποία ιερουργείτε μέσα εδώ". Μπορεί να καταλάβη τι σημαίνει, ότι "ο άλλος είναι ο εαυτός μου". Ενώ αντίθετα, εάν τυχόν εγώ φροντίζω μόνο για τον εαυτό μου, τότε πνίγω τον εαυτό μου, γιατί τον χωρίζω από τους άλλους.

Γι’ αυτό λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης ότι "μπορεί να είναι εικόνα του Θεού κάθε ένας άνθρωπος, αλλά ταυτόχρονα όλο το ανθρώπινο γένος είναι μία εικόνα του Θεού". Και γι’ αυτό: "Εις άνθρωπος κατονομάσει το παν". Ένας άνθρωπος είναι ολόκληρο το γένος, ο κάθε άνθρωπος είναι ολόκληρη η Εκκλησία. Κι αν τυχόν κανείς ζη με το παράδειγμα του άγιου Κοσμά του Αιτωλού, τότε νοιώθει ότι, όντας ελάχιστος και μη όντας άξιος να φιλήση τα πόδια του άλλου, ταυτόχρονα είναι μεγάλος και δυνατός, γιατί ο νεκρός εαυτός του μπορεί να κηρύξη και να διδάξη όλον τον κόσμο. Οπότε, αυτός ο συνδυασμός της αδυναμίας και της δυνάμεως, της ησυχίας, θα έλεγα, το να μείνω μόνος και να είμαι μαζί με όλους τους άλλους, είναι ένα δώρο που δίνει η ορθόδοξη Εκκλησία.

Θυμάμαι μία γριάν ελληνίδα, από την Κωνσταντινούπολι, στην Μασσαλία. Δούλευε σ’ ένα εστιατόριο. Εγέρασε και πήρε σύνταξι κι έμενε στο σπίτι της. Κάποτε μου είπε: «Πολλοί με λυπούνται τώρα και μου λένε: "Κυρά-Κατίνα, τι κάνεις τώρα μόνη σου;" Αλλ’ εγώ θέλω να σας πω ότι, τώρα που είμαι μόνη μου, περνώ την καλύτερη περίοδο της ζωής μου, γιατί συνέχεια λέω την ευχή: "Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησον με", και ταυτόχρονα διαβάζω βίους αγίων».



Έτσι βλέπομε, από την μια μεριά, έναν που τα έχει όλα, (σπίτια τέλεια, αυτοκίνητα της τελευταίας τεχνολογίας, κτλ.), και να μην έχη όρεξι να ζήσει. Και από την άλλη, την κυρά-Κατίνα, από την Κωνσταντινούπολι διωγμένη, να έχη πεθάνει ο άντρας της, να μένη μόνη σ’ ένα δωματιάκι και να νοιώθη ότι βρίσκεται μέσα στον παράδεισο. Αυτό είναι που χαρίζει η ορθόδοξη Εκκλησία. Δηλαδή, όχι μόνο μπορεί κανείς να χαρή ευαίσθητα και σωστά τις ευλογίες της ζωής, αλλ’ είναι δυνατόν να έχη μέσα του αυτήν την ευαισθησία και την χαρά, η οποία περιγελά τον θάνατο και η οποία κάνει τις δυσκολίες, τα γεράματα και τον θάνατο, μεγάλη ευλογία…

Ας συνεχίσωμε, όμως, με τις ερωτήσεις σας…



----------------

* Το παρόν κείμενο, του οποίου ο τίτλος εδόθη υπό του «Ερείσματος», αποτελεί ένα απάνθισμα της ομιλίας του καθηγουμένου της Ιεράς Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους π. Βασιλείου, εις την Πάτρα την 14η Μαΐου του 1998.



◄

Nίκος Κουρκούλης: Πώς άλλαξε η ζωή του στο Άγιο Όρος …

Νίκος Κουρκούλης: Πώς άλλαξε η ζωή του στο Άγιο Όρος …

Η περιπέτεια με την υγεία του τον έφερε κοντά στον Θεό. Ο Νίκος Κουρκούλης δεν είναι από τις περιπτώσεις των καλλιτεχνών που εγκατέλειψαν τα εγκόσμια για να γίνουν μοναχοί. Ο ίδιος όμως, όπως αποκάλυψε σε συνέντευξή του, είχε μία συγκλονιστική εμπειρία στο Αγιον Ορος.

Ο κατάλογος εκείνων που ασχολήθηκαν με την Τέχνη και στράφηκαν τελικά στον Θεό δεν είναι μικρός. Φυσικά δεν αφιερώθηκαν όλοι σε μοναστήρια. Υπάρχουν και εκείνοι που απλώς ζουν ασκητική ζωή.

Την εποχή που αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα υγείας και λίγο πριν φύγει για την Αμερική, όπου είχε προγραμματίσει να χειρουργηθεί από έναν γιατρό που του είχαν συστήσει, πήγε με τους φίλους του στο Αγιον Ορος. Λίγο πριν κάνει αυτήν την επίσκεψη, ο Νίκος επανέλαβε τις ιατρικές εξετάσεις του, χωρίς ωστόσο να πάρει τα αποτελέσματα.

Πηγαίνοντας με το καραβάκι στη Δάφνη, ο Νίκος Κουρκούλης κάθισε δίπλα σε έναν κύριο που τον αναγνώρισε και του ζήτησε να βγάλουν μια φωτογραφία μαζί. Ο Νίκος πόζαρε με χαρά, έπιασε κουβέντα μαζί του και του είπε ότι θα πήγαινε στην Αμερική αναφέροντας μεταξύ άλλων και το όνομα του γιατρού που θα τον χειρουργούσε.

Τότε ο συνομιλητής του έμεινε έκπληκτος, γιατί αυτός ήταν το δεξί χέρι του συγκεκριμένου γιατρού. Θέλετε και το καλύτερο; Ο ίδιος ο γιατρός καθόταν σε παραδίπλα θέση στο ίδιο καραβάκι! Οι εκπλήξεις συνεχίστηκαν μόλις ο τραγουδιστής έφτασε στη σκήτη της Αγίας Αννας. Ηταν Μεγάλη Παρασκευή και ένας μοναχός τον πήρε από το χέρι και τον πήγε να προσκυνήσει. Οπως περιέγραψε ο ίδιος ο Νίκος Κουρκούλης σε συνέντευξή του, όταν γονάτισε για να προσευχηθεί ένιωσε μια πολύ μεγάλη πίεση και νόμισε πως ήταν... ένα με το πάτωμα. Αυτό τον έκανε να λιποθυμήσει και να μείνει έτσι για περίπου είκοσι λεπτά. Μόλις συνήλθε ο τραγουδιστής, έβαλε τα κλάματα γι’ αυτό που ένιωσε. Επιστρέφοντας στην Αθήνα πήρε τα αποτελσματα των εξετάσεών του: ήταν καθαρές!

Ασκητική ζωή για ξένους και εγχώριους αστέρες της showbiz

Ο κατάλογος εκείνων που ασχολήθηκαν με την Τέχνη και στράφηκαν τελικά στον Θεό δεν είναι μικρός. Φυσικά δεν κλείστηκαν όλοι σε μοναστήρια. Υπάρχουν και εκείνοι που απλώς ζουν ασκητική ζωή. Ο Γιώργος Κοινούσης, ένας καλλιτέχνης με μεγάλη ιστορία στο ελληνικό τραγούδι, ήταν πάντα θρησκευόμενο άτομο. Κάποια στιγμή έφτιαξε ένα εκκλησάκι στο σπίτι του στο Λαγονήσι. Εκεί κάνει λειτουργίες κάθε Κυριακή, όπου δίνει το «παρών» πολύς κόσμος. Ο ίδιος ψάλλει κάθε φορά στο πλευρό του ιερέα. Η κόρη του Πέτρου Φυσσούν Αννια είχε περάσει ένα διάστημα στη μονή του οσίου Μελέτιου, έξω από τη Θήβα. Η Γκιζέλα Ντάλι ζει στη Νάξο σχεδόν ασκητικά και, όπως έχει δηλώσει η ίδια κατά καιρούς, το μεγάλο όνειρό της είναι να φτιάξει εκεί ένα μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία και να αφοσιωθεί σε αυτό.

Δεν λείπουν βέβαια και οι περιπτώσεις διάσημων καλλιτεχνών από το εξωτερικό που προτίμησαν τον δρόμο του Θεού από τη λεωφόρο της δόξας. Ο ΜC Hammer, σταρ της χιπ χοπ σκηνής τη δεκαετία του ’90, έχει αφοσιωθεί στα θεία και αντί για ραπ hits τραγουδά πλέον ύμνους στην εκκλησία. Λέγεται πως ο θάνατος του καλού φίλου του Tupac άλλαξε εντελώς τη φιλοσοφία του και τον έκανε να αναζητήσει την ψυχική ηρεμία του στο λειτούργημα του ιερέα. Ο ίδιος βέβαια συνεχίζει να παράγει μουσική, όπως επίσης και να γράφει τις απόψεις του στο προσωπικό blog του. Ο Ρόμπερτ Πάουελ έγινε διάσημος σε όλον τον κόσμο ερμηνεύοντας τον ρόλο του Χριστού στο αριστούργημα του Φράνκο Τζεφιρέλι «Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ». Λίγα χρόνια μετά την πρώτη προβολή της θρυλικής σειράς ο ηθοποιός πέρασε ένα διάστημα από τη ζωή του κάνοντας τον ιεροκήρυκα. Ο ίδιος είχε δηλώσει: «Πραγματικά ελπίζω στο μνημόσυνό μου να με θυμούνται και να με αποκαλούν όλοι “ο άνθρωπος που υποδύθηκε τον Ιησού”».