ΕΦΗΒΕΙΑ. Το τέλος, ή η αρχή της επανάστασης; π. Κωνσταντίνος Στρατηγόπουλος

«Εφηβεία. Το τέλος ή η αρχή της επανάστασης»; Απομαγνητοφωνημένη ομιλία του πρωτοπρεσβύτερου Κωνσταντίνου Στρατηγόπουλου, που έγινε στην Πανελλήνια Ένωση Γονέων, στην Αγία Παρασκευή του ομωνύμου προαστίου Αθηνών, την Παρασκευή στις 20-2-2009.




Καρδιακές ευχαριστίες στους πατέρες της ενορίας για την τιμητική πρόσκληση, πραγματικά γι’ αυτό το πολύ σπουδαίο θέμα.

Πράγματι, το θέμα όταν το καθορίσαμε ήταν επηρεασμένο από τα γεγονότα που συνέβησαν τότε στην Αθήνα και το γενικότερο κλίμα που άρχισε στο χώρο της νεολαίας. Υπήρχε όμως, αυτός ο επηρεασμός. Επέλεξα το θέμα, όχι έτσι ξεκρέμαστα, αλλά γιατί είμαι επηρεασμένος και από την ορολογία των Πατέρων πάνω σε αυτά τα θέματα. Θα δείτε σε λίγο, πως η Πατερική μας θεολογία στα θέματα τα παιδαγωγικά, πιάνει το θέμα της επαναστατικότητας. Και μάλιστα, το κέντρο του θέματος όπως το ορίσαμε, «η εφηβεία είναι η αρχή ή το τέλος της επαναστάσεως»;

Άρα, είχαμε δύο δομικά στοιχεία τα οποία καθορίζουν το γενικότερο πλαίσιο αυτής της ομιλίας. Το πρώτο λοιπόν, τα γεγονότα και το δεύτερο η Πατερική θεολογία.

Να ξεκινήσω από το πρώτο, όπου θα πω - για ένα-δυο λεπτά - μερικά πράγματα γι’ αυτό που συνέβη το Δεκέμβριο στην Αθήνα. Γιατί όλη η υπόλοιπη ώρα θα αναλωθεί στο κοίταγμα που κάνουν οι Πατέρες μας κι η παράδοσή μας, στο θέμα αυτό της επαναστατικότητας.

Πολύ συμπιληματικά ή πολύ συνοπτικά, ομιλώντας για τα γεγονότα τα οποία εμφανίστηκαν στο κέντρο της Αθήνας, θα μπορούσαμε να πούμε πολύ ουσιαστικά και γλαφυρά μιλώντας και βάζοντας πινελιές, αλλά ουσιαστικές, ότι αυτή η διαμαρτυρία, αυτή η επανάσταση, εξέφραζε ένα μεγάλο κενό που υπήρχε στις καρδιές των παιδιών μας. Θα δούμε σε λίγο, που οφείλεται αυτό το κενό. Ήταν ένα κενό. Κι αυτό το κενό, έφερε ένα ξέσπασμα. Και το ξέσπασμα, στράφηκε κατεξοχήν κι όσο δεν το φανταζόμαστε στα σύμβολα του πολιτισμού που τους έχει φθείρει, τους έχει καταστρέψει. Ή στα σύμβολα του πολιτισμού που τους άφησε κενούς. Κι αυτά τα σύμβολα μπορεί να είναι οι βιτρίνες. Να είναι ο πολιτισμός του εμπορίου. Ακόμα μπορεί να είναι και η αστυνομία που δε φταίει σε τίποτα, αλλά είναι ένα σύμβολο διατηρήσεως μιας τάξης, χωρίς όμως να υπάρχει εσωτερική τάξη μέσα στον άνθρωπο. Αυτά τα γεγονότα λοιπόν, των συμβόλων που είναι ο αστυνομικός που δε φταίει πραγματικά, οι βιτρίνες, τα καταστήματα, το εμπόριο. Που είναι ο πολιτισμός ο σημερινός, της τάξεως, της ασφαλείας, της νόμου ακρατούς πολιτείας, του εμπορίου, της κινήσεως των πραγμάτων του κόσμου, και ταυτόχρονα το παιδί μας να βρίσκεται κενό και άδειο μέσα, το φέρνει σε ένα σημείο να διαμαρτυρηθεί. Και δεν έχει και τρόπο να διαμαρτυρηθεί.

Έτσι λοιπόν, βλέπουμε μια επαναστατικότητα η οποία, και δεν ορίζεται άμεσα, αν δεν μελετήσουμε την παράδοσή μας, και δεν μπορούμε να τη χαλιναγωγήσουμε, να τη θεραπεύουμε. Με μέτρα αστυνομεύσεως δεν θεραπεύεται κάτι βαθύ. Η ασθένεια πάντα θέλει χειρουργείο. Δε θέλει αστυνόμευση. Αυτό το θέμα, λοιπόν, θα προσεγγίσουμε σήμερα, χρησιμοποιώντας κατεξοχήν ελάχιστα το λόγο μου, ο οποίος θα είναι καθοδηγητικός, συνδετικός ανάμεσα στα κείμενα τα οποία θα σας διαβάζω. Πατερικά κείμενα και ταυτόχρονα βιβλικά κείμενα.

«Ήταν μια μικρή πόλη με λίγους κατοίκους. Ένας πανίσχυρος βασιλιάς ήρθε εναντίον της. Την περικύκλωσε. Και κατασκεύασε γύρω της, μεγάλους μηχανισμούς πολιορκητικούς και πύργους μεγάλους για να την εκπορθήσει. Σε αυτή την πόλη, ζούσε ένας άνθρωπος φτωχός αλλά σοφός. Κι αυτός με τη σοφία του, ελευθέρωσε την πόλη. Κανένας όμως δε θυμάται πια, εκείνον το φτωχό. Λέγεται ότι περισσότερο αξίζει η σοφία, από τη δύναμη. Διαπιστώνουμε όμως, ότι κανένας δεν υπολογίζει τη σοφία ενός φτωχού. Ούτε δίνει προσοχή στα λόγια του. Είναι προτιμότερο, να ακούει κανείς τα ήρεμα λόγια ενός σοφού ανθρώπου, παρά τις κραυγές ενός άρχοντα σε μια παρέα με ανόητους. Η σοφία είναι καλύτερη από τα όπλα του πολέμου. Αλλά, ένα μονάχα σφάλμα εκμηδενίζει πολλά καλά πράγματα που γίνονται».

Σας διάβασα ένα κείμενο βιβλικό. Δεν ξέρω αν το γνωρίζετε. Είναι από την Παλαιά Διαθήκη, από το βιβλίο του Εκκλησιαστή. Κι αυτή η εισαγωγή είναι συγκλονιστική. Γιατί μιλάει για το φτωχό, για τον άσημο που είναι τόσο δυνατός για να αλλάξει μια πόλη, να τη σώσει, κι όλοι οι άρχοντες που μιλούν και λένε διάφορα πράγματα, να μην κάνουνε τίποτε. Αυτό ένιωσα κι αυτό το κείμενο θυμήθηκα στη δίνη εκείνων των γεγονότων. Όλοι μιλούσαν, όλοι ανέλυαν, όλοι έλεγαν τις απόψεις τους, όλοι κάτι έλεγαν. Όλοι οι δυνατοί της γης. Και οι σοφοί, οι μεγάλοι σοφοί, ήταν στο περιθώριο. Γι’ αυτό εγώ θα προτιμήσω, να ακούσουμε τους φτωχούς και μεγάλους σοφούς. Που εμείς τους ξέρουμε, αλλά από ότι φαίνεται, η παιδεία αυτού του κόσμου τους ξέχασε. Θα διαβάζω κατεξοχήν, κείμενα πατερικά. Για να δείτε τη σοφία τους και να πάρετε απαντήσεις. Και στο γιατί της επαναστατικότητας του Δεκέμβρη, και στο πώς μπορεί να ορίσουμε την επαναστατικότητα των παιδιών μας και ταυτόχρονα να πάρουμε απάντηση.

Η εφηβεία είναι η αρχή ή το τέλος της επανάστασης; Διαβάζω κάτι από τον Μέγα Βασίλειο: «Θέλω να μιλήσω λέει, για τα πρώτα 21 χρόνια του ανθρώπου». Να ξέρετε, ότι κι ο Βασίλειος κι ο Χρυσόστομος θεωρούν που η εφηβική ηλικία κρατάει μέχρι τα 21. Δεν ξέρω αν είναι τυχαίο, το ότι συμφωνεί με αυτό τον ορισμό της εφηβείας και ο Αριστοτέλης ο ίδιος. Δεν μας νοιάζει τόσο ο Αριστοτέλης, αλλά κι αυτός παιδαγωγός ήτανε και κάπου έτσι, έχει και κάποια σημασία κι η γνώμη του. Οι Πατέρες λοιπόν, οι μεγάλοι, ορίζουν την εφηβεία σε 21 χρόνια. Και μάλιστα, ο Μέγας Βασίλειος μας δίνει μια ανάλυση των 21 ετών αυτών, που τα χωρίζει σε τρεις επταετίες. Λέει, «στις τρεις πρώτες επταετίες, υφίσταται ο άνθρωπος τις αλλοιώσεις και μεταβολές ηλικιών και βίων. Και σε κάθε επταετία, υπάρχει ιδιαίτερο όριο που διαχωρίζει τον παρελθόντα και κάνει φανερά τη μεταβολή που συντελέστηκε».

Λοιπόν, όταν τελειώνουν τα εφτά χρόνια περίπου, υπάρχουν κάποια όρια και κάποια χαρακτηριστικά, λέει ο Μέγας Βασίλειος. «Η νηπιακή ηλικία, περιορίζεται στην πρώτη επταετία κι έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμά της, τα σωματικά μεγέθη. Μεγαλώνει το σώμα. Και το παιδί παραμένει ήρεμο, πέρα από μικρές μικροεκρήξεις, γιατί εγωιστικά δεν του δίνουνε κάτι το οποίο θέλει. Ακολουθεί, η παιδική ηλικία που φτάνει μέχρι την εφηβεία. 14 χρόνια κρατάει αυτή η ιστορία, κατά την οποία, το παιδί είναι ικανό να μάθει γράμματα. Η εφηβεία αρχίζει από κει και επεκτείνεται μέχρι το 21ο έτος. Όταν λοιπόν, δεις έναν άντρα να μην αυξάνει πλέον στο ανάστημα, να είναι σταθερός στη σκέψη και να μην παρουσιάζει κανένα ίχνος της νεότητας, θα θεωρήσεις ότι η εφηβεία τέλειωσε». Ακούστε αυτό το τέλος. «Τελειώνει η σωματική ανάπτυξη μεν, που δεν είναι το πρωτογενές μέγεθος, αλλά είναι σταθερός στη σκέψη και δεν παρουσιάζει κανένα ίχνος από την επαναστατικότητα των προηγουμένων δεκαετιών ή επταετιών». Εδώ ορίζει ο Μέγας Βασίλειος πως η επανάσταση σταματάει στα 21. Που σημαίνει αυτό, η επανάσταση αρχίζει από την αρχή. Το παιδί είναι ανεκπαίδευτο, ανερμάτιστο και πρέπει όλα του τα ήθη κι όλες του οι ορμές να χαλιναγωγηθούν. Άρα, το παιδί βρίσκεται σε μια πορεία συνεχούς αναπτυσσόμενης επαναστάσεως. Που αν στην πορεία του χρόνου, σε αυτά τα 21 χρόνια, αυτή η επαναστατικότητα δεν χαλιναγωγηθεί, τότε η επαναστατικότητα θα ανακυκλώνεται συνεχώς και θα διατηρηθεί μέχρι τέλους της ζωής του.

Ουσιαστικά λοιπόν, κατά το λόγο τον πατερικό, και δίνω απάντηση από την αρχή στο ερώτημα που θέσαμε στο θέμα μας. Αρχή ή το τέλος; Η εφηβεία στα 21, πρέπει να είναι το τέλος. Κατά τα μέτρα που είχαμε παιδαγωγία, η οποία θα σταματήσει την επαναστατικότητα για να γίνει ώριμος άνδρας, προχωρεί τα βήματα της αγιότητας. Αν δεν το κάνουμε, η επανάσταση συνεχίζεται μέχρι να πεθάνει. Και μετά, το έλεος του Θεού και η μετάνοια μπορούν να αλλάξουν τα πάντα. Άρα, έχουμε μια ευθύνη. Να ξέρουμε, που το παιδί είναι επαναστατημένο μέσα από τα πάθη τα ανερμάτιστα και η ευθύνη μας και η παιδαγωγία μας και η παιδεία μας είναι το πώς θα συγκρατήσουμε αυτά τα ήθη, τα οποία έχει το παιδί μας και το κάνουν να επαναστατεί.

Οι ορισμοί λοιπόν των Πατέρων είναι σαφέστατοι. «Όσον καιρόν λοιπόν, ο καθένας από εμάς βρίσκεται στη μικρή ηλικία, επιδιώκει την πρόσκαιρη απόλαυση. Και δεν φροντίζει καθόλου για το μέλλον». Βλέπετε, ένα μικρό παιδάκι δεν έχει ορισμούς του μέλλοντος. Σκέφτεται πως θα περάσει καλά. Και μάλιστα, οι ορισμοί του μέλλοντος υπάρχουνε, όχι απλώς (όμως) για να σκέπτεται πόσο μεγάλα πράγματα θα κάνει στο μέλλον. Ο Θεός μας έδωσε το χάρισμα και τη δυνατότητα να σκεπτόμαστε το μέλλον, πράγμα που δεν το κάνουνε τα ζώα, για να μπορούμε να σκεφτόμαστε τον Παράδεισο, λένε οι Πατέρες τις εκκλησίας μας. Άρα λοιπόν, το παιδί, το μέλλον δεν το σκέπτεται, ούτε ξέρει τον Παράδεισο. Ζει πρόσκαιρα. Μεγαλώνοντας το παιδί, αν δεν του καταλύσουμε το πρόσκαιρο, αυτό που ζει - πώς να χαρεί αυτή μόνο τη στιγμή - και δεν του ανοίξουμε τα οράματα στο μέλλον - τα οποία οράματα δεν είναι οράματα, είναι πρακτικές βιωματικές που μπορεί να δει στο περιβάλλον του - το παιδί αν δεν δει ανθρώπους που ζούνε από τώρα το μέλλον, δεν πείθεται με τίποτε. Και ξέρει, που όλα αυτά είναι ψέματα κι είναι μια επίπλαστη κοινωνία, που ομιλεί για μελλοντικά πράγματα, πιθανώς για τον Παράδεισο, αλλά ποτέ δεν τον αποκαλύπτει στα μάτια του, κατά τα μέτρα τα ανθρώπινα. Έτσι λοιπόν, στην μικρή ηλικία ακόμη, πριν να φτάσει το παιδί στην εφηβεία, κι ακόμη περισσότερο στη μεγαλύτερη, το παιδί αν δεν παιδαγωγηθεί με την πρακτική εφαρμογή του μέλλοντος, μπορεί κάποιοι να ζουν μέτρα Παραδείσου στη ζωή τους, όσο μπορεί να γίνει, κι αυτό να αποκαλύπτεται στο παιδί; Ένας δάσκαλος, ο γονιός, ένας οποιοσδήποτε ακουμπάει την ψυχή του παιδιού μας. Το παιδί, θέλει να πάρει μια γεύση του μέλλοντος. Το παιδί, θα ακούει όλα αυτά σαν ψεύτικα λόγια, σαν μερικές κουταμάρες που λένε οι γύρω του και θα ψάχνει που είναι το μέλλον του. Αρχίζει η επαναστατικότητα. Γιατί ξέρει που το μέλλον του θα είναι πεπερασμένο. Κι αν θα έχει μέλλον. Τι ΄λέγαν τα παιδιά αυτές τις μέρες; Η γενιά των 700 ευρώ; Γιατί τους μάθαμε να περιορίζουν το μέλλον τους, στο μισθό που θα πάρουνε. Αυτός ήτανε ένας συγκλονιστικός ορισμός, για εκείνον που είχε μελετήσει τους Πατέρες της εκκλησίας μας. Που το πρόλαβαν αιώνες πριν να το ορίσουν. Ήταν η γενιά των 700 ευρώ; Τόσο φτηνό είναι το μέλλον του; Αυτά τα παιδιά ακούσανε για μελλοντική ζωή, ακούσανε πολλά πράγματα. Το βλέπουν αποκαλυπτόμενο; Ή βλέπουνε μπροστά τους μια βία; Ή και μια αστυνόμευση. Προσπαθεί να περιστείλει την επαναστατικότητά τους χωρίς να δίνει πρακτικά ερείσματα. Αυτό που είναι το μέλλον του. Βλέπετε το λέει ο ίδιος ο Μέγας Βασίλειος: «Η επαναστατικότητα, της νεότητας και η ασυγκράτητη ορμή της, πρέπει να συγκρατηθεί. Τι είναι πιο ανόητα από τη παθιασμένη σάρκα; Κι από την ασταθή και παράφορη νεότητα; Μη φροντίζετε για την ικανοποίηση των ατάκτων και παρανόμων επιθυμιών της σαρκός».

Λέει λοιπόν, ο Μέγας Βασίλειος: «πως η βασική αιτία της επαναστατικότητας είναι η ικανοποίηση της σάρκας και των ορμών». Το παιδί τα έχει όλα αυτά μέσα του. Αν δεν περάσει από τη θεολογία, τότε το παιδί αρχίζει και παλινδρομεί. Και πέρα από το μέλλον, βάζει ο Μέγας Βασίλειος μια πολύ μεγάλη κουβέντα για τη φαντασία των παιδιών. Να πούμε μερικά πράγματα. «Ή μήπως δεν είναι φυσική η αρρώστια αυτή στους νέους; Το να νομίζουν δηλαδή από απερισκεψία, ότι κατέχουν κιόλας, αυτό που ελπίζουν να αποκτήσουν στο μέλλον. Όταν δηλαδή, σε κάποια στιγμή ηρεμήσουν ή κατά την νυκτερινή ησυχία πλάθουν με τη φαντασία τους ανύπαρκτα πράγματα. Γιατί με την ευκολία της σκέψης, μεταφέρονται σε όλα. Παντού. Φαντάζονται, δηλαδή, βίο ξακουστό, λαμπρούς γάμους, καλά παιδιά, βαθιά γεράματα, τιμές από όλους. Έπειτα, επειδή δεν μπορούν να σταματήσουν πουθενά τις μάταιες ελπίδες τους, αλαζονεύονται για αυτά που θεωρούνται μεγάλα και σπουδαία, ανάμεσα στους ανθρώπους. Αποκτούν με τη φαντασία τους καλά και μεγάλα σπίτια. Γεμάτα και διάφορα κειμήλια. Φαντάζονται ότι κατέχουν τόσα κτήματα, όσα η ματαιότητα των λογισμών τους παραχωρεί. Πάνω σε όλη την επιφάνεια της γης. Πάλι τα πλούσια εισοδήματα από αυτά τα κτήματα, τα αποθηκεύουν στις αποθήκες της ματαιοδοξίας τους. Κοντά σε αυτά, προσθέτουν ζώα. Άπειρο πλήθος υπηρετών. Πολιτικά αξιώματα. Αρχηγία εθνών. Το αξίωμα του στρατηγού. Πολέμους, νίκες. Ακόμη και την ίδια τη βασιλεία. Όλα αυτά, αφού τα διατρέξουν με τη ελαφριά φαντασία τους, νομίζουν λόγω της υπερβολικής μωρίας τους ότι τα απολαμβάνουν. Σαν να είναι κιόλας παρόντα και βρίσκονται μπροστά στα πόδια τους. Ενώ, απλώς ελπίζουν ότι θα τα αποκτήσουν στο μέλλον. Το να βλέπει κανείς όνειρα ενώ είναι ξύπνιος, είναι αρρώστια της ψυχής. Ο θείος λόγος για να καταπιέσει λοιπόν αυτή την αποχαύνωση του νου και τον πυρετό των λογισμών, και για να συγκρατήσει σαν με κάποιο χαλινάρι αυτήν την αστάθεια της διανοίας παραγγέλλει το μεγάλο και σοφό τούτο παράγγελμα λέγοντας, «πρόσεχε σεαυτώ». Πρόσεχε την ψυχή σου. Να μην φαντάζεσαι τα ανύπαρκτα, αλλά να διαθέτεις όσα τώρα κατέχεις προς το συμφέρον σου, τώρα». Ένας λόγος εκτεταμένος και συγκλονιστικός και ουσιαστικά μας ελέγχει. Μπορώ να φανταστώ μια παιδεία και το κάνει. Γονική παιδεία και το κάνει. Σχολική παιδεία και το κάνει. Που λέει, να γίνετε σπουδαίοι άνθρωποι, να γίνετε μεγάλοι άνθρωποι… αυτό το κατακρίνει ο Μέγας Βασίλειος. Γιατί ερεθίζουμε λανθασμένα, τη φαντασία του παιδιού. Κι όπως το μέλλον, κι η φαντασία είναι φτιαγμένη για ένα πράγμα. Για να φαντάζεται το παιδί τα μέλλοντα αγαθά της Βασιλείας των Ουρανών. Γι’ αυτό ο άνθρωπος έχει φαντασία. Και σκέπτεται το μέλλον. Όλα τα άλλα με τα οποία φορτώνουμε το παιδί μας, το οποίο βγήκε στους δρόμους να φωνάζει, είναι ψεύτικα. Και πιθανότατα να μην τα αποκτήσει ποτέ. Μερικοί λίγοι τα αποκτούν. Αλλά, το παιδί μας πέρασε από αυτή την παιδεία. Το κορίτσι, πόσο καλό παλικάρι θα πάρει, πόσο πλούσια θα είναι, πόσο μεγάλη θα είναι, πόσο θα αναγνωρίζεται, πόσο όμορφη είναι, πόσο θα τη χειροκροτούν. Το αγόρι, πόσο σπουδαίος θα γίνει, πόσο θα κατακτήσει τον κόσμο, πόσο θα γίνει σπουδαίος επιστήμονας. Εμείς, αυτό το λέμε, «ερεθίσματα παιδείας». Κι ο Μέγας Βασίλειος το λέει, «ερεθίσματα», για να μην γιατρέψουμε ποτέ την επαναστατικότητα του παιδιού. Κι αντί να την καταστείλουμε, καταστέλλοντας τα πάθη του παιδιού - που (το παιδί) δεν ξέρει πώς να το κάνει - το ερεθίζουμε. Και δυστυχώς, αυτά τα οράματα δεν είναι εύκολα πραγματοποιήσιμα. Κι αν πραγματοποιηθούν, θα πραγματοποιηθούν με πολύ βαρύ κόστος. Και το παιδί παραμένει κενό. Γι’ αυτό φωνάζανε τα παιδιά. Η γενιά των 700 ευρώ; Αυτή είναι η ιστορία; Μερικοί έκαιγαν τα πτυχία τους. Οι υπόλοιποι έσπαζαν τις βιτρίνες. Το αποτέλεσμα ενός πολιτισμού που ήταν όραμα, αλλά δεν μπορεί να κατακτηθεί.

Βλέπετε, οι Πατέρες της εκκλησίας είναι συγκλονιστικοί, στην είσοδο της ψυχής του παιδιού μας και του εφήβου. «Πολλές φορές, κάποιος από εμάς, κατά τη νεότητά του, επεδίωξε τη σωφροσύνη, την αγνότητα. Έπειτα μπήκε κρυφά η ηδονή. Εξεγέρθηκαν οι φυσικές επιθυμίες. Εξασθένησε η προσευχή. Επιβλήθηκε στη νεότητα, το κρασί. Χάθηκε η αγνότητα. Κι έγινε διαφορετικός άνθρωπος από εκείνον που έπρεπε. Έτσι οι αλλαγές γίνονται, επειδή δεν αντιστεκόμαστε στα πάθη με γενναίο φρόνημα». Όσο δεν κάνουμε αγωγή, συνεχή αγωγή, καθημερινή αγωγή, προσέξτε, από παιδαγωγούς που είναι και οι ίδιοι παιδαγωγημένοι σε αυτά τα μεγέθη. Για να κάνεις αγωγή περιστολής των παθών, όπου θα γιατρευτεί η επαναστατικότητα του παιδιού, πρέπει ο ίδιος να είσαι παιδαγωγημένος σε αυτή την εγκράτεια. Και το παιδί, ζει σε μια κοινωνία που είναι ακρατής. Ή ακόμη κι αν είναι εκ των πραγμάτων εγκρατής από τη βία - γιατί μπορεί να έχει αποκτήσει άλλα ο γονιός που θέλει πάρα πολύ - βλέπει τον πόθο, την επιθυμία και το ζήλο των γονέων ή της κοινωνίας για να αποκτήσουνε. Θεωρείται μεγάλη κατάρα από την κοινωνία μας, να έρχεται - ξέρω ΄γω - μια οικονομική κρίση. Μας βάζει σε μια εγκράτεια. Ο Μέγας Βασίλειος πιάνει το θέμα κι αντί να διαμαρτυρηθεί για οποιαδήποτε οικονομική κρίση, ανέχεια, δεν τη θέλει. Λέει, αυτή είναι η κατάσταση. Τα παιδιά μας να μάθουνε να ζούνε ταπεινά, όπως ζει όλη η κοινωνία μας. Για το Μέγα Βασίλειο δεν υπάρχει κρίση. Υπάρχει κρίση παθών.

Αν είχα άλλο καιρό - δεν είναι του παρόντος - θα ανέλυα τη λεγόμενη σύγχρονη οικονομική κρίση, ότι είναι μια φούσκα μεγάλη κι ένα μεγάλο ψέμα. Κατά τα μέτρα της πατερικής σοφίας. Τα παιδιά μας τι ακούνε κάθε μέρα; Αγωνιώδεις φωνές στα κανάλια. «Οικονομική κρίση, έπεσε το ένα, έπεσε το άλλο. Καταστρεφόμαστε. Θα διαλυθούμε». Το παιδί μπαίνει σε μια αγωνία. Και του λένε κατ’ ανάγκη, θα σφίξουμε τα ζωνάρια. Όταν η εκκλησία μας καλεί να νηστέψουμε, λέει, να σφίξουμε τα ζωνάρια; Μας βάζει να κάνουμε μια οικειοθελή αρετή. Μια άσκηση αρετής. Για τον κόσμο αυτό είναι τραγωδία. Για τον κόσμο αυτό είναι κρίση. Για τον κόσμο μια άσκηση, η νίψη, η νηστεία, η εγκράτεια είναι τραγωδία. Είναι κρίση. Κι εμείς αρπάξαμε αυτό το μπαλάκι και δεν καταλάβαμε πως είναι πολύ επικίνδυνο να το παίξουμε στα χέρια μας. Και λέμε κρίση, κρίση, κρίση, πώς θα τα βγάλουμε πέρα; Και το παιδί αποκτά αυτά τα ακούσματα συνεχώς. Και λέει, «τι κρίμα; Η κοινωνία με καταπιέζει. Με βάζει, να μη μπορώ να εκφραστώ όπως θέλω. Μου περιορίζει τις αισθήσεις. Με βάζει σε εγκράτεια». Και το παιδί είναι διαμαρτυρόμενο, επαναστατημένο, με μια κοινωνία που το υποχρεώνει να είναι σε μια κρίση. Αυτό ακούει το παιδί μας κάθε μέρα. Πώς το σημερινό παιδί, θα μάθει κάποτε, να μαζέψει την επαναστατικότητά του; Γιατί αδικείται από την κρίση. Αυτό είναι θέμα αγωγής, λένε οι Πατέρες της εκκλησίας. Και βλέπετε πόσο επίκαιροι είναι. Και λέει, «κάθε φορά που δεν κάνουμε την αγωγή της εγκράτειας, καλλιεργούμε και βάζουμε να αναπτύσσεται νέα επαναστατικότητα».

Γι’ αυτό λέει «σήμερα, ότι λέει η παράδοσή μας έχει περιφρονηθεί. Οι αποστολικές παραδόσεις έχουν εξευτελιστεί». Ακόμη, τολμάει να πει ο Μέγας Βασίλειος, «στις εκκλησίες εισάγονται επινοήσεις νεωτεριστών ανθρώπων». Βλέπετε, η εκκοσμίκευση είναι φαινόμενο γενικότερο της εκκλησίας μας. Ακόμη και μέσα στο χώρο της εκκλησίας, μπορεί το παιδί να δει αυτή την προσπάθεια. Ότι ο σπουδαίος, ο δυνατός, αυτός που θα γίνει μεγάλος επιστήμονας κτλ. είναι ο πιο καταξιωμένος. Γιατί θα παίρνει πολλά, θα κερδίζει πολλά, θα είναι ο δυνατός. Αυτό το θεωρεί εκκοσμίκευση ο Μέγας Βασίλειος.

«Οι άνθρωποι τώρα πλέον, τεχνολογούν. Δεν θεολογούν. Η κοσμική σοφία κατέχει πλέον τα πρωτεία, αφού απώθησε τον Σταυρό που είναι το καύχημα των χριστιανών. Αυτά εδώ τα ανθρώπινα αγαθά, είναι ασθενέστερα από τη σκιά και απατηλότερα από τα όνειρα. Γιατί κι η νεότητα καταρρέει γρηγορότερα από τα ανοιξιάτικα άνθη. Κι η σωματική ομορφιά μαραίνεται. Είτε από την ασθένεια, είτε από το χρόνο. Κι ο μεν, πλούτος είναι αβέβαιος. Η δε, δόξα, εύκολα ανατρέπεται. Οι ενασχολήσεις με τις τέχνες, τερματίζονται με την επίγεια ζωή. Αλλά κι εκείνο που θεωρούν όλοι ως το σπουδαιότερο, οι λόγοι οι ρητορικοί, έχουν χάρη μόνο για λίγο καιρό όσο ακούγονται». Αρχίζει και μπαίνει ο μέγας Βασίλειος στον τρόπο που δεν κάνουμε παιδεία στα παιδιά μας για να ξεπεράσουν την επαναστατικότητά τους, που ήδη φαίνεται που είναι, η μη περιστολή των παθών και των εκρηκτικών ορμών των παιδιών μας. «Η ψυχή λοιπόν, πρέπει να οδηγείται στη άσκηση κάθε αγαθού έργου. Από τα πρώτα βήματα της ζωής του ανθρώπου, οπότε είναι ακόμη εύπλαστη κι απαλή και μαλακή σαν το κερί. Κι εύκολα διαμορφώνεται, σύμφωνα με τις μορφές και τα σχήματα που παρουσιάζονται σε αυτήν, από τους πνευματικούς οδηγούς της. Ώστε, όταν ωριμάσει το λογικό και η ικανότητα της διακρίσεως, να μπορεί να βρει το δρόμο της, με βάση τα πρώτα στοιχεία, τα πρώτα μαθήματα και τα παραδείγματα της ευσεβείας που τους έχουν παραδοθεί. Αφού το μεν λογικό θα της υπαγορεύει να επιδιώκει το ωφέλιμο. Ενώ η συνήθεια θα κάνει εύκολη την επιτυχία. Μετά από αυτήν την παιδεία, έρχεται το παιδί σε μια ωριμότητα. Η άσκηση, οδηγεί πάντα το παιδί στην ωριμότητα. Πρέπει να δεχόμαστε την υπόσχεση κι ομολογία του νέου ότι θέλει να ακολουθήσει - μάλιστα κι αυτό είναι μεγάλη μας ευθύνη - νου παρθενικό». Προσέξτε, νου παρθενικό. Και μέσα σε αυτό, συνδέεται και η έννοια της παρθενίας της σωματικής. Η αγωγή της παρθενίας που είναι παντελώς ελλιπής στην κοινωνία μας. Όχι μόνο στα μεγέθη τα σεξουαλικά. Αλλά παντελώς. «Νους παρθενικός. Πως θα διακρατεί το νου του το παιδί. Για να είναι πλέον σταθερή η ομολογία αυτή. Και να γίνεται δική του απόφαση και βασικό δομικό στοιχείο παιδείας».

Έτσι λοιπόν, η επαναστατικότητα καλλιεργείται κάθε μέρα σε αυτήν την κοινωνία την ανερμάτιστη, την τρελή. Γράφει, κάπου σε ένα γράμμα ο Μέγας Βασίλειος - είναι μια επιστολή - την απευθύνει σε κάποια χήρα που έχει κι ένα κοριτσάκι. Πέθανε ο άντρας της, και λέει πώς να παιδαγωγήσει την κορούλα της. «Χαιρετίζω την ευγενεστάτη θυγατέρα σου δια σου, και την παρακαλώ πολύ, να ασχολείται με την μελέτη των λόγων του Κυρίου. Για να τρέφει την ψυχή της, με την αγαθή διδασκαλία. Και να προκόβει σε αύξηση και μέγεθος, περισσότερο. Και να μεγαλώνει ο νους της, στα πράγματα του Χριστού. Να τρέφεται και το σώμα της, βέβαια. Αλλά αν τρέφεται και ο νους της, ακόμη και το σώμα που τρέφεται θα μαζευτεί περισσότερο». Και συνεχίζει, κάπου αλλού, ο Μέγας Βασίλειος που κάνει νουθεσία σε ένα δάσκαλο, κάποιον σχολαστικό. Σχολαστικοί, λεγότανε αυτοί, που ανέλυαν τα θέματα. Αναφέρεται σε κάποιο Μάξιμο σχολαστικό· του λέει, «πράγματι, δεν είναι μικρό το κέρδος να μεταπηδήσει κανείς στον ευαγγελικό βίο και να χαλιναγωγήσει με το λογισμό τα σκιρτήματα της νεότητας». «Πρόσεξε», όμως του λέει, «αυτό είναι το πρώτο έργο που θα κάνεις. Να μπορείς, με ήρεμο τρόπο να χαλιναγωγήσεις τα σκιρτήματα της νεότητας. Με τον ίδιο λογισμό, να υποτάξεις τα πάθη της σάρκας. Να ακολουθήσεις, τη ζωή της ταπεινοφροσύνης που αρμόζει στους χριστιανούς». Αυτό πώς γίνεται; Με μια καθημερινή πράξη ζωής. Κι αυτό εξαρτάται, από το τι βλέπει και το παιδί μας γύρω μας. Προκαλεί τον Μάξιμο τον σχολαστικό, να είναι ο ίδιος ασκητής. Και του λέει, «μα πώς θα διδάξεις εγκράτεια, αν δεν είσαι εγκρατής; Πώς θα διδάξεις σωφροσύνη, αν δεν έχεις σωφροσύνη;» Καλεί μια κοινωνία να υποστεί μια καλή αλλοίωση, για να υποστεί το παιδί μας αυτή την καλή αλλοίωση, ως θέμα βιωματικής εκφράσεως και κατανοήσεως του χώρου που ζει. «Αν δίδεται εντολή στον μεγαλύτερο κατά την ηλικία και εμπειρότερο από τους άλλους και γνωστό για τη μακροθυμία του…» δηλαδή, ποιος γίνεται καλύτερος παιδαγωγός; Αυτός που είναι εμπειρότερος, έχει μακροθυμία, δε θυμώνει με τα παιδιά, δε μαλώνει με τα παιδιά. Εδώ λέει, είναι μεγάλο θέμα. «Αν ο κόσμος δίνει τέτοιες εντολές στους δασκάλους που είναι έμπειροι, έχουνε πολυχρόνια εμπειρία στην παιδαγωγία, εμείς πώς θα ασχοληθούμε με αυτό το θέμα; Ακούστε γιατί σας ομιλώ. Μιλώ για ανεκτικότητα και υπομονή πρώτα-πρώτα. Μιλώ για ευσπλαχνία κι ορθές παιδαγωγικές μεθόδους». Βλέπετε, ο Μέγας Βασίλειος καλεί σε υπομονή. Το έργο είναι μακροχρόνιο. Καλεί σε ανεκτικότητα. Καλεί σε ευσπλαχνία. Αλλά ποιον καλεί; Αυτόν που είναι ήδη εκ προοιμίου, ασκητής και νηπτικός. Και λέει, «αυτά που ζεις τώρα, πρέπει πρωτογενώς να τα εφαρμόσεις πάνω στα παιδιά».

Είναι αλήθεια που ο Μέγας Βασίλειος, όπως οι Πατέρες της εκκλησίας μας, δε φοβήθηκε ποτέ τα γράμματα. Δεν φοβήθηκε ποτέ τη γνώση. Αλλά υπέταξε τη γνώση, σε αυτή την κατεξοχήν παιδεία της περιστολής των παθών και δει της επαναστατικότητας. Καταλαβαίνετε αυτό που σας λέω τώρα, γιατί η σημερινή κοινωνία έχει αντιστρέψει τα μεγέθη. Όλο το μέγεθος της παιδείας είναι η γνώση. Τα προγράμματα, οι εισαγωγικές εξετάσεις, ένα τραγελαφικό σύστημα που αναζητεί τη γνώση. Που αυτή η γνώση, δεν οδηγεί πουθενά. Είναι μια γνώση η οποία μπορεί να καταστρέψει. Τι να κάνω τη γνώση; Τι να κάνω τον ανεπτυγμένο εγκέφαλο; Αν το παιδί δεν μπορεί να συγκρατήσει το νου του. Αν δεν μπορεί να μαζέψει το νου του. Που αυτό θα γίνει μέσα από την ασκητική παιδεία της περιστολής των παθών. Αν δεν μπορεί να περιστείλει τη φαντασία του κι εγώ την καλλιεργώ την φαντασία του. Πραγματικά, η σημερινή παιδεία είναι τραγική και μόνο για αυτό το μέγεθος. Και τα παιδιά που βγήκαν στους δρόμους, στα μέσα του Δεκέμβρη, αυτή την παιδεία είχανε. Φορτωμένοι μαθήματα, με φροντιστήρια, χωρίς μια ανάσα να πάρουνε. Ούτε να μπορούν τα παιδιά και να λειτουργηθούν και να προσευχηθούνε. Όλα τα ωράρια είναι γεμάτα. Και το παιδί μεγαλώνει μονομερώς. Μεγαλώνει μόνο μια πτυχή. Ο εγκέφαλός του. Κι ο Μέγας Βασίλειος για αυτό διαμαρτύρεται. Και λέει, «θα υποταγεί αυτή η γνώση, αυτή η παιδεία, στη γνώση της εν Χριστώ παιδείας». Χωρίς αυτό, έχετε μια χαμένη γενιά νέων, έχετε αλλεπάλληλες χαμένες γενιές νέων και καλλιεργείτε συνεχώς την επαναστατικότητα του παιδιού. Αυτό το παιδί θα γίνει σαράντα, πενήντα, εξήντα, εβδομήντα και συνέχεια θα επαναστατεί. Σε όλα, με όλα. Θα διαλύει τα σπίτια του, την οικογένειά του, το γραφείο του, την επιχείρησή του. Τα πάντα θα διαλύει. Γιατί πήρε μια αντίστροφη, ογκώδη, καρκινογενή παιδεία, που καλλιεργούσε μονάχα τον εγκέφαλό του κι όχι άλλα δεδομένα.

Και πάλι, ο Μέγας Βασίλειος λέει, «αυτός που είναι παιδαγωγός, πρέπει να διορθώνει όσους κατέχονται από πάθη. Όπως οι γιατροί θεραπεύουν τους αρρώστους». Προσέξτε τι πρέπει να έχει. «Ο δάσκαλος σημαίνει γονιός, κι όποιος παιδαγωγεί να μην οργίζεται. Όπως ο γιατρός δεν οργίζεται κατά των ασθενών του. Αλλά να καταπολεμά την αρρώστια. Να στέκεται αντιμέτωπος προς τα πάθη και να θεραπεύει το νόσημα της ψυχής. Αν χρειαστεί με επιμονή μακροχρόνια. Και κοπιαστική προσπάθεια». Π.χ. προσέξτε δίνει και τρόπους θεραπείας διαφόρων παθών, δειγματοληπτικά. Είναι ένα καταπληκτικό σύγγραμμα θεραπευτικής του Μεγάλου Βασιλείου. «Να θεραπεύει τη ματαιοδοξία, απαιτώντας ταπεινές εργασίες. Την αργολογία, τα μάταια λόγια με τη σιωπή. Τον υπερβολικό ύπνο με λίγο προσευχούλα, λίγο πριν από τον ύπνο. Την τεμπελιά με κάποια έργα που έχουνε λίγο κόπο σωματικό. Τη λαιμαργία με τη νηστεία. Το γογγυσμό με το σταμάτημα της κοινωνίας της άμεσης με αυτόν που συνέχεια γογγύζει. Από τους άλλους κανείς να μη ζητάει τίποτε. Αλλά, εμείς να προσέχουμε να αλλάζουμε. Και πιθανώς να αλλάξουν κι οι άλλοι. Μην προσέχετε μόνο τα εξωτερικά» λέει ο Μέγας Βασίλειος. «Να μπείτε στην καρδιά του παιδιού. Υπομονή, ταπείνωση, μακροχρόνια απαντοχή, ανεκτικότητα. Τι είναι ο πατέρας; Τι είναι ο διδάσκαλος; Όλοι αυτοί δεν είναι παιδαγωγοί; Αφού όλοι αυτοί, ασκούν πρώτα το πνεύμα και μετά το σώμα του παιδιού. Προσέξτε αυτό. Το νου του παιδιού, το πνεύμα το εν Χριστώ. Γιατί ο πατέρας εύχεται και σκέπτεται να πράξει με ζήλο ότι καλύτερο μπορεί για το παιδί του. Και ποιο είναι το καλύτερο; Το παιδί να χαλιναγωγήσει τα πάθη του και να μαζευτεί. Τι είναι το καλύτερο για το δάσκαλο; Το παιδί να μάθει πώς θα καλλιεργήσει, το μείζον αγαθό που έχει επάνω του. Την ψυχούλα του». Η ευθύνη δηλαδή, συγκλονιστικά δοσμένη από το Μέγα Βασίλειο σε όλους μας.

Ο Σολομών που γνώριζε καλά την ωφέλεια της παιδαγωγίας και της τιμωρίας μας συμβουλεύει: «Μην το αποφύγεις να παιδαγωγήσεις το ανήλικο παιδί σου. Να το παιδαγωγήσεις. Δεν θα αφησθείς παιδαγωγιών. Αλλά με τα μεγέθη που είπαμε. Γιατί υπάρχει κανένας γιος που δεν τον παιδαγωγεί ο πατέρας του; Η παιδαγωγία αυτή είναι για αυτούς που σκέπτονται ορθά. Κι είναι πολυτιμότερη από πολλά χρήματα». Για αυτό λέει ο Σολομών, «διάλεξε τη θεία παιδαγωγία, και τότε πραγματικά το αποτέλεσμα θα είναι πολύ όμορφο».

Να ακούσουμε λίγο τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, που ακουμπάει το ίδιο θέμα, με τα δικά του τα λόγια και βρίσκεται στο ίδιο πλαίσιο μέσα. Ακούστε μια καταπληκτική ανάλυση που κάνει ο άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος για το σχολείο. Το κρατικό σχολείο της εποχής του. Ακούστε πόσο τα πράγματα είναι ολόιδια. Έχουν περάσει 17 αιώνες! «Τα σχολεία είναι γεμάτα από κάθε ασέβεια, από τότε που γεννιούνται τα παιδιά. Και γεμίζουν το μυαλό των παιδιών με το κακό, διδάσκοντας αυτά από την αρχή, να περιφρονούν τους κόπους για την απόκτηση της αρετής. Και τα οδηγούν σε πολλά πράγματα που είναι τυραννίες. Για αυτό τα προβλήματά μας έχουν τώρα περιέλθει στην ταραχή και τη σύγχυση. Κι οι μαθητές αφού καταλήφθησαν από εγωιστικό φρόνημα, ανέτρεψαν την τάξη κι έγιναν όλα άνω-κάτω». 17 αιώνες πριν, παρακαλώ. «Κι αν τους κατηγορήσει κανείς για το παραμικρό, περιφρονούν και τους άρχοντες. Γιατί εμείς τους παιδαγωγήσαμε κακώς. Εμείς που είμαστε οι άρχοντες». Ένα συγκλονιστικό κείμενο. Διαχρονικό κείμενο. Και μπαίνει στο κέντρο και στον πυρήνα του προβλήματος. Όσοι παιδαγωγούν, κάνουν μια παιδαγωγία που γεμίζει το μυαλό των παιδιών με πράγματα που δε θα καλλιεργήσουν τίποτε, αν δεν καλλιεργήσουν την ψυχούλα τους. «Οι άγιοι, όχι μόνο δε γνώριζαν τις τέχνες του κόσμου και τη ρητορική τέχνη, αλλά είχαν πολλά τέτοια προσόντα. Όλα αυτά τα προσόντα, τα υπέταξαν στην καλλιέργεια της ψυχής τους. Να ξέρετε πως τα παιδιά δεν έχουν υπομονή να φροντίζουν για τίποτε χρήσιμο πολλές φορές. Ενώ εμείς την ώρα που αυτά δεν ασχολούνται με κάτι χρήσιμο, αργολογούμε και διαλεγόμαστε για πράγματα περιττά που τα θεωρούμε σπουδαία». Ακούει το παιδί που γίνονται μεγάλα θέματα στην κοινωνία. Ακούει συζητήσεις στη Βουλή. Ακούει, πάρα πολύ μεγάλα θέματα. Κι όπως τα βλέπει το παιδί, ο έφηβος μάλιστα, 14 με 21, βλέπει ότι αυτά είναι αστεία για αυτόν. Μαλώνουν στη Βουλή για διάφορα πράγματα. Του λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «μαλώνουνε για πράγματα που τα θεωρούνε σπουδαία κι είναι πολύ μικρά για εμάς». Και λέει ο έφηβος, «μα για αυτό μαλώνουν; Αυτή είναι η ιστορία; Κάτι πιο σπουδαίο δεν έχουν να κουβεντιάσουν»; Και δεν του δίνουν απαντήσεις. Και λέει, «μα πιο σπουδαίο δεν έχει αυτή η κοινωνία; Έχει μόνο αυτό, κι αυτό, κι αυτό»; Κι όλα είναι σαθρά, κι όλα είναι ψεύτικα. Και το παιδί θέλει άλλες απαντήσεις. Κανείς δεν απαντά, αυτό που θέλει το παιδί (να ακούσει), χωρίς να το ξέρει. Το πώς θα ζήσει όμορφα. Το πώς θα μπορεί να αγαπήσει. Κι ακούει ψεύτικες κουβέντες. «Σοβαροφανείς κουβέντες», λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Που δεν έχουν μέσα τους καμία ζωή. Το παιδί τις ακούει και γελάει. Και μετά τραβάει το δικό του δρόμο. Και μετά γκρεμίζει τα σύμβολα αυτής της κοινωνίας. Που τόσο μεγαλοπρεπώς και μεγαλοφώνως ομιλεί για πράγματα τα οποία είναι τόσο ψεύτικα.

«Δεν μας επιτίθενται πάντοτε όλα μαζί τα πάθη. Αλλά σιγά-σιγά». Άρα, έχουμε καιρό για τα παιδιά μας. Τα πάθη έρχονται σιγά-σιγά. Όλα μαζί ποτέ δε θα είναι. Αλλά, αν ξέρουμε προϊούσης της ηλικίας, τι πάθη αναπτύσσονται, θα δώσουμε έμφαση θεραπευτική στο κάθε πάθος». Πράγματι. Όλες οι αρρώστιες δεν μας έρχονται μαζί. Λίγες-λίγες έρχονται. Μια την γρίπη, μια την ιλαρά, μια την κοκίτιδα. Έτσι λοιπόν, ο γονιός θα είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τα πάθη. Με πολύ βαθιά υπομονή και πολύ βαθιά καρτερικότητα. Κι ένα πράγμα είναι σπουδαίο. Πρώτα-πρώτα - πάντα το λένε οι πατέρες - αυτός θα καλλιεργεί την ασκητικότητα. «Τίποτε δε ρέπει τόσο πολύ προς την επιθετικότητα, όσο η ανώριμη νεανική σκέψη. Επειδή, δηλαδή, το πάθος είναι αποτέλεσμα παραλογισμού και είναι πολύς ο παραλογισμός και μεγάλη η έλλειψη λογικής σε αυτή την ηλικία, είναι φυσικό να τυραννιέται το παιδί. Από το θυμό. Από την οργή. Κι είναι τόσο μεγάλη η τυραννική αυτή δύναμη, ώστε πολλές φορές, όταν τα παιδιά σκοντάψουν και σηκωθούν ή χτυπούν το γόνατο από αγανάκτηση ή καταστρέφουν ότι βρεθεί κάτω από τα πόδια τους. Έτσι, από θυμό και νεύρο». Αυτό συμβαίνει. Εσύ τι θα κάνεις εκείνη την ώρα; Θα θυμώσεις με το παιδί που θυμώνει; Ή έχεις άλλη δυνατότητα αγωγής; Ή επειδή εσύ στα δύσκολα θυμώνεις, το παιδί έμαθε να θυμώνει όταν του έρθουνε τα δύσκολα;

Και κάτι να προσέξετε, λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. «Δε βλέπεις ότι και στις παραμάνες μας, στις νταντάδες, δίνουμε εντολή να μην κρατούν συνεχώς τα παιδιά στην αγκαλιά τους. Για να μην κακοσυνηθίσουν και γίνουν μαλθακά. Για αυτό το λόγο, οι νέοι που ανατρέφονται με την άμεση και συνεχή φροντίδα των γονιών τους, γίνονται ασθενικοί. Γιατί η άκαιρη και υπερβολική επιμέλεια, καταστρέφει την υγεία τους». Και θα πείτε εσείς «μα κάναμε τα πάντα. Τους τα δώσαμε όλα». Μήπως αυτό είναι το πρόβλημα, λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος; Τα πάντα; Τα όλα; Εδώ είναι το πρόβλημα. Αν τους τα δώσατε όλα: ψωμί, νερό, φαγητό, εκδρομή, διασκέδαση, σπουδές, γράμματα, μπαλέτο, τάε-κβον-ντο, ότι θέλετε. Βάλτε στο νου σας όλα αυτά. Τους τα δώσατε όλα. Και μετά το παιδί; Επαναστατεί. Κι είναι στους δρόμους και πετάει πέτρες στα τζάμια. Θα πείτε, «εγώ αυτό σου έμαθα;» Θα πει, «όχι. Δεν μου έμαθες ποτέ, γιατί να μη σπάσω τα τζάμια. Απλώς με φόρτωσες. Με τάιζες. Κι εγώ είμαι άδειος». Τα λέω με δικά μου λόγια, προλαβαίνοντας το εκτεταμένο κείμενο του Χρυσοστόμου. Βλέπετε; Η συνεχής έννοια. Η κατά κόσμον έννοια των πραγμάτων. Κι αυτή είναι η έννοια της κοινωνίας. Μιλούν συνέχεια για τα παιδιά μας. Για το θέμα της παιδείας. Το πως θα κάνουν το καλύτερό τους για τα παιδιά μας. Μήπως, αλλιώς είναι τα πράγματα; Μήπως, κάπου αλλού βρίσκεται το μαργαριτάρι; Μήπως αυτή η συνεχής ενασχόληση καταστρέφει τα παιδιά μας; Τους δώσαμε τόσα πολλά. Κι εκείνα διαμαρτύρονται. Και θα πει το παιδί σου, «γιατί μου τα έδωσες τόσα πολλά; Για να σου πω ευχαριστώ; Άρα θέλεις να πληρωθείς. Έ, δε θα πληρωθείς από εμένα. Να σε πληρώσει κάποιος άλλος. Από εμένα όχι». Τα δίνουμε όλα και ζητάμε ανταλλάγματα για αυτό που δώσαμε. Μα γιατί αντιδρούν έτσι; Το λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. «Γιατί τους δώσαμε πράγματα φορτικά που έθρεψαν πάρα πολύ το νου τους, και το σώμα τους, και τη διάνοιά τους, κι όχι την ψυχή τους. Και τα παιδιά ας είναι έτσι, άξια σεβασμού, ώστε να διακρίνονται περισσότερο από τη σεμνότητα και τη σωφροσύνη. Για να επαινούνται πολύ και από τους ανθρώπους κι από το Θεό».

Δεν αρκεί να τους επαινούν οι άνθρωποι. Να πούμε στα παιδιά μας, ξέρεις αν σε επαινέσουν οι άνθρωποι μην το πάρεις επάνω σου. Ξέρεις με τι θα χαρώ; Αν ήταν εδώ ο Χριστός και σε επαινούσε εκείνος. Αυτό λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. «Ας συνηθίσουνε να είναι εγκρατή. Να αποφεύγουν την πολυτέλεια. Να κάνουν οικονομία, να είναι φιλόστοργα. Να μάθουνε να υπακούουν. Γιατί έτσι θα μπορέσουν να κάνουν τους γονείς τους άξιους, να λάβουν μισθό από το Θεό». Όχι από τα παιδιά. Μην περιμένεις τίποτε λέει. Θα το κάνεις τσάμπα. Θα το κάνεις δωρεά. Και μη φοβάσαι, ο Κύριος θα το ανταποδώσει αυτό που έκανες. Αν ήταν ουσιαστικό. Ακόμη και την καλύτερη παιδαγωγία να κάνεις, μην περιμένεις άμεσα ανταπόδοση από το παιδί. Κι αυτή είναι η ουσιαστική ανατροφή. Είναι πτυχές καταπληκτικές από την παιδεία αυτή που σας διάβασα.

Και να ολοκληρώσω αυτή τη σύντομη αναφορά μου, επανερχόμενος σε κάποια κείμενα της Αγίας Γραφής. Καταθέτω μερικές γνώμες γραφικών κειμένων που βεβαιώνουν και την πατερική σοφία και δίνουν απαντήσεις για την επαναστατικότητα και επιθετικότητα των παιδιών μας. Θυμάστε πάντοτε, που η επανάσταση καλλιεργείται πάντοτε, συνεχώς μέχρι τα 21, και αν δεν περισταλεί, θα συνεχίσει μέχρι το τέλος. Είναι αρχή ή το τέλος. Δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος, αν δεν υπάρχει παιδεία. Γράφει το βιβλίο των Παροιμιών στην Παλαιά Διαθήκη. «Μην ξεχνάς, γιε μου, τη διδασκαλία μου. Και η καρδιά σου να φυλάσσει τις εντολές αυτές. Στον Κύριο να εμπιστεύεσαι, με όλη σου την καρδιά και με όλη σου τη σύνεση. Ότι κι αν κάνεις, Αυτόν να σκέπτεσαι. Και σε Αυτόν να ελπίζεις. Μην ελπίσεις σε τίποτε». Που σημαίνει, τα παιδιά μας να μη μάθουν να ελπίζουν σε άλλα πράγματα, στο υπουργείο, στο κράτος, σε εμάς, στις δομές του κόσμου. Καλά είναι όλα αυτά τα πράγματα. Αλλά είναι δευτερεύοντα. «Γιε μου, μην αρνηθείς να κάνεις το καλό σε αυτόν που το έχει ανάγκη, όταν το χέρι σου μπορεί να το κάνει. Μην πεις στον διπλανό σου, φύγε και ξανά έλα και αύριο θα σου δώσω. Το σήμερα μετράει. Ενώ μπορείς να τον βοηθήσεις τώρα. Μην σχεδιάσεις το κακό στο διπλανό σου, όταν μαζί σου κατοικεί και σου έχει εμπιστοσύνη. Χωρίς αιτία, μη φιλονικείς με άνθρωπο που δεν σου κάνει κακό. Το άδικο μη ζηλεύεις ποτέ. Και πάντα όλα αυτά να τα κάνεις, τώρα». Αυτή η παιδεία του νυν που θα γίνει κάποτε και αεί.

Λέγει πάλι, το βιβλίο των Παροιμιών, «είναι έξι πράγματα που τα μισεί ο Κύριος. Μάλιστα, εφτά, που είναι αδύνατο να τα δεχθεί». Ακούστε, τι λέει το κείμενο της Γραφής. «Μάτια αλαζονικά, γλώσσα που λέει ψέματα, χέρια που αθώου χύνουν αίμα, μυαλό που μηχανεύεται σχέδια αμαρτωλά, πόδια που τρέχουν στο κακό, μάρτυρα ψεύτη που διαδίδει ψέματα, και εκείνον που διχόνοιες σπέρνει ανάμεσα στους αδελφούς». Σύντομη, γλαφυρή και ουσιαστική παιδεία.

Στη Σοφία Σειράχ, προσθέτοντας στα λόγια των Πατέρων μας, βλέπω να γράφονται τα εξής για την παιδαγωγία. «Όποιος το γιο του αγαπάει, τον τιμωρεί συχνά, για να μπορεί στα τελευταία του, να χαίρεται για εκείνον. Αυτός που δίνει αγωγή καλή στο γιο του, θα πάρει από αυτόν χαρά και θα περηφανεύεται για αυτόν. Αυτός που νουθετεί το γιο του, θα κάνει τον εχθρό του να ζηλέψει και θα καμαρώνει για αυτόν μπροστά στους φίλους του. Αν πέθανε ο πατέρας του, είναι σαν να μην πέθανε, γιατί άφησε πίσω του ένα γιο πού του μοιάζει. Όσο ζούσε, τον έβλεπε και χαιρότανε. Μπροστά στο θάνατο, δεν είχε λύπη. Αφήνει πίσω, κάποιον που θα πάρει από τους εχθρούς του εκδίκηση. Και στους φίλους του με την καλοσύνη του θα ανταποδώσει». Εκδίκηση εννοεί την καλοσύνη. «Το γιο του όποιος τον κακομαθαίνει, θα φτάσει να του δένει τις πληγές του. Και θα είναι γεμάτος πληγές. Και ποτέ δεν θα γιατρεύονται. Το άλογο που δε δαμάστηκε, γίνεται δύστροπο. Κι ο γιος που στον εαυτό του αφέθηκε, θα γίνει αυθάδης. Παραχάιδεψε το παιδί σου και θα σε τρομάξει. Παίξε μαζί του, χωρίς να καταλαβαίνεις τι κάνεις και θα σε κάνει να λυπηθείς».

Και πάλι Σοφία Σειράχ, στα παιδιά και στους νέους. Πάντα λέει «γιε μου, φύγε μακριά από το άδικο και αυτό θα φύγει από κοντά σου. Γιε μου, μη σπέρνεις μέσα στα αυλάκια αδικίες, για να μην υστερήσεις επτά φορές περισσότερες. Μη ζητάς από τον Κύριο αξιώματα ψηλά, ούτε τιμητικές θέσεις από το Βασιλιά. Τον δίκαιο μην παρασταίνεις μπρος στον Κύριο. Ούτε και το σοφό. Μην επιδιώξεις να γίνεις δικαστής. Μήπως και δεν μπορέσεις την αδικία να ξεριζώσεις. Μήπως από έναν ισχυρό επηρεαστείς και κινδυνέψεις να χαθεί η ακεραιότητα σου. Μη γίνεσαι άδικος απέναντι στις πόλεις, στους κατοίκους. Μην πέσεις δεύτερη φορά σε αμαρτία. Γιατί ακόμα και για μια φορά που έπεσες είσαι ένοχος. Μην αποκάνεις να προσεύχεσαι. Και μην παραμελείς την ελεημοσύνη. Μην περιγελάς τον πικραμένο άνθρωπο, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος πάντοτε που ταπεινώνει και υπερυψώνει. Μην εφευρίσκεις ψέματα και να είσαι μόνο αληθινός. Παιδί μου, αν στη δούλεψη θες να μπεις του Κυρίου, για δοκιμασίες φρόντισε να ετοιμαστείς». Σοφία Σειράχ! Αυτό το κείμενο είναι πολύ σπουδαίο για τα παιδιά μας. «Όπλισε την καρδιά σου με κουράγιο και μην πορεύεσαι με βία στους δύσκολους καιρούς. Σε εκείνον που προσκολλάσαι, πρόσεξε ποιος είναι αυτός. Κι ότι κι αν σε βρει, δέξου το γιατί θα έρθουν σπουδαίες αναποδιές στη ζωή σου. Αλλά πάντοτε να ετοιμάζεσαι για δυσκολίες και πειρασμούς». Ποιος ετοιμάζει τα παιδιά μας για δυσκολίες και πειρασμούς; Ποιος τα είπε αυτά τα λόγια; «Όσο τον Κύριο σέβεστε, να προσμένετε το έλεός Του. Αλλοίμονο, στις άτολμες καρδιές και στα παραλυμένα χέρια που δεν έχουν κουράγιο να αντισταθούν στην αδικία του κόσμου. Εμπρός λοιπόν, να χαρούμε τη ζωή. Όλα τους, λέει, να τα απολαύσουμε σε αυτόν τον κόσμο. Και εκείνα με την ανεμελιά της νιότης τους, αυτό κάνουν. Ας τρέξει άφθονο το εκλεκτό κρασί και τα αρώματα ας μη χάσουμε. Κανένα. Γιορντάνια ας φτιάξουμε με ροδοπέταλα, πριν μαραθούν. Κανένας να μην μείνει έξω από αυτό το τρελλό ξεφάντωμα. Παντού ας αφήσουμε τα ίχνη της ξέφρενης χαράς μας. Για αυτό είμαστε πλασμένοι στη ζωή; Τι κι αν καταπιέσουμε λένε, τον φτωχό που ζει σύμφωνα με του Θεού το θέλημα; Ποιος για τη χήρα νοιάζεται ή για τον γέροντα τον ασπρομάλλη; Η δύναμή μας είναι νόμος που ρυθμίζει το δίκαιο. Εμείς όμως μάθαμε στα παιδιά μας για το κρασί, το ξέφρενο γλέντι και μόνο τη χαρά. Κι έτσι τα παιδιά μας, από αυτό ζουν κι από αυτό τρέφονται». «Απόφευγε τις επιθυμίες της νεότητας».

Λέει ο απόστολος Παύλος στον Τιμόθεο. «Να αγωνίζεσαι για τη δικαιοσύνη, την πίστη, την αγάπη, την ειρήνη. Μαζί με εκείνους που ομολογούν με καθαρή καρδιά ότι ανήκουν στον Κύριο. Μην παίρνεις μέρος σε ανώφελες και ανόητες συζητήσεις, γιατί ξέρεις ότι θα καταλήξουν σε φιλονικίες. Κι ο δούλος του Κυρίου δεν πρέπει να φιλονικεί. Αλλά να είναι ήπιος απέναντι σε όλους. Πρόθυμος να διδάξει και ανεκτικός. Πρέπει να παιδαγωγεί με πραότητα τους αντίθεους, για να τους δώσει κάποτε ο Θεός μετάνοια να καταλάβουν την αλήθεια και να συνέλθουν, ξεφεύγοντας από την παγίδα του διαβόλου. Να ξέρεις ακόμη και τούτο. Στις έσχατες μέρες, θα έρθουν δύσκολοι καιροί. Γιατί οι άνθρωποι θα είναι φίλαυτοι, φιλάργυροι, αλαζόνες, υπερήφανοι, βλάσφημοι, απειθείς στους γονείς τους, αχάριστοι, ασεβείς, άστοργοι, αδιάλλακτοι, συκοφάντες, άσωτοι, άγριοι, εχθροί του καλού. Προδότες, αυθάδεις, φουσκωμένοι από εγωισμό. Θα αγαπάνε πιο πολύ τις ηδονές παρά τον Θεό. Θα δείχνουν ότι έχουν ευσέβεια, αλλά θα έχουν αρνηθεί τη δύναμή της, με τις πράξεις τους». Προσέξτε τα αυτά. Και αυτό είναι η παιδεία, η ουσιαστική. «Θα ρθει καιρός, που οι άνθρωποι δεν θα ανέχονται την σωστή διδασκαλία. Αλλά, θα συγκεντρώνουν γύρω τους πλήθος από δασκάλους, που να ταιριάζουν με τις επιθυμίες τους, για να ακούνε αυτά που τους αρέσουν. Θα κλείνουν τα αυτιά τους στην αλήθεια και θα στρέφονται στα παραμύθια. Εσύ όμως, να έχεις ξεκαθαρισμένη κρίση για να αντιμετωπίσεις όλα αυτά. Να κακοπαθήσεις. Να εργαστείς για τη διάδοση του Ευαγγελίου. Να εκπληρώσεις το καθήκον σου, στην υπηρεσία του Θεού μας».

Και τέλος, θα τελειώσω πάλι με ένα κείμενο του Εκκλησιαστή, όπως το έκανα στην αρχή. «Γλυκό είναι το φως και ευχάριστο στα μάτια να βλέπουν τον ήλιο. Αλλά όσο πολλά κι αν ζήσεις χρόνια, να απολαμβάνεις την κάθε μέρα σου και να θυμάσαι πως οι σκοτεινές μέρες θα είναι περισσότερες. Δεν υπάρχει τίποτε να αποζητήσει κανείς τότε. Απόλαυσε, νέε μου, τα νιάτα σου. Η καρδιά σου ας χαίρεται, όλες της νιότης σου τις μέρες. Μπορείς να αποκτήσεις ότι επιθυμεί η καρδιά σου και η ψυχή σου και τα μάτια σου. Αλλά να ξέρεις, ότι για όλα αυτά, ο Θεός θα σε κρίνει. Διώξε τη λύπη από την καρδιά σου, τον πόνο από το σώμα σου, γιατί τα νιάτα και τα μαύρα τα μαλλιά δεν διαρκούν πολύ. Θυμήσου, τον Δημιουργό σου στης νιότης σου τις μέρες, πριν έρθουνε οι μέρες οι κακές και φτάσουνε τα χρόνια εκείνα που δε θα μπορείς να απολαύσεις, αυτά που νόμιζες σπουδαία. Τότε, αν δεν έμαθες να ζεις με τα μικρά και τα ταπεινά, θα σκοτεινιάσει ο ήλιος και το φως και το φεγγάρι και τα αστέρια. Κι όλα θα στέκονται και θα είναι μικρά και σκοτεινά. Κι όλα θα είναι μέσα στη βροχή. Τότε τα χέρια σου, που σε προστάτευαν ως τώρα, θα τρέμουν. Τα πόδια σου που σε κρατούσαν, θα κλονίζονται. Τα δόντια σου που αλέθανε, θα λιγοστέψουν. Θα αρχίσουνε τα αυτιά σου να μην ακούν. Θα εξασθενίσει η φωνή σου και θα τρέμει. Θα σε ξυπνάει και του πουλιού το λάλημα ακόμη. Τότε, του δρόμου η ανηφοριά θα σε τρομάζει και θα λιγοψυχάς σε κάθε σου βήμα. Εδώ, θα αλλάξουν οι εποχές του χρόνου. Δεν θα καταλαβαίνεις τίποτε. Θυμήσου, λοιπόν, τον Δημιουργό σου που μόνο αυτός μπορεί να τα ξεπεράσει. Βγήκαν, λοιπόν, στο δρόμο κιόλας οι μοιρολογίστρες; Από τώρα βγήκαν, γιατί είσαι πεθαμένος, από τώρα. Θυμήσου, λοιπόν, τον Δημιουργό σου. Πριν τη ζωή σου σπάσει η ασημένια αλυσίδα και το χρυσό λυχνάρι συντριφθεῖ . Πριν τσακιστείς στη στάμνας την πηγή και σπάσει το μαγκάνι στο πηγάδι. Τότε, το σώμα, πίσω θα γυρίσει στο χώμα, που από εκείνο πλάστηκε. Και η πνοή της ζωής, θα επιστρέψει στον Θεό που την έδωσε». Όλα είναι μάταια στο έπακρο. Τα πάντα είναι μια μονάχα ματαιότητα, αν τα δούμε μέσα από το θάνατο. Και καταλήγει αυτή η παιδεία η συγκλονιστική με την παιδεία του θανάτου. Πότε τα παιδιά μας μάθανε την παιδεία του θανάτου; Όλοι μιλάμε για το πώς θα ζήσουμε. Ποιος έμαθε στα παιδιά μας, για το πώς θα πεθάνουμε! Είναι μάθημα σχολείου; Δεν υπάρχει. Είναι μάθημα του σπιτιού; Απωθείται. Το αποκορύφωμα αυτής της παιδείας, όπου το παιδί, πιθανότατα, μέσα από μια μακροχρόνια, υπομονετική παιδεία θα περιστείλει την επαναστατικότητά του είναι - τώρα το λέμε - να δει και το μέλλον του. Που είναι το μέλλον το περαιτέρω. Θα περάσει μέσα από το σταμάτημα όλων των ηδονών του σώματος κι όλων των δυνατοτήτων που έχει το σώμα. Και το παιδί, αυτό πρέπει να το κατανοήσει. Μας λείπει παντελώς η παιδεία θανάτου.

Τα παιδιά εξεγέρθηκαν, γιατί πέθανε ένας φίλος τους, ο Αλέξης. Μπρος στο θάνατο εξεγέρθηκαν. Δεν ξέρω κατά πόσο ωφελήθηκαν. Είμαι σίγουρος, πως όχι. Γιατί απλώς, διαμαρτυρήθηκαν για το θάνατο. Ποιος άρπαξε το θάνατο του Αλέξη, να κάνει μια παιδαγωγία θανάτου; Άλλοι, στάθηκαν πολιτικά κοντά τους για να φανούν που είναι φίλοι τους. Άλλοι, απώθησαν το θέμα. Κι άλλοι, προσπάθησαν να το εξηγήσουν νομικά. Και να δικαιολογήσουν με χίλιους τρόπους, τη διαμαρτυρία της νεολαίας μας. Αν η παιδεία μας, δεν καταλήξει στα μοντέλα αυτά, τα οποία αναλύσαμε πριν από λίγο, τα παιδιά συνεχώς θα επαναστατούν. Κι ακόμη δεν έγινε τίποτε. Κι ακόμη δεν είδαμε τίποτε. Γιατί όσο βαθαίνει η τραγωδία κι όσο βαθαίνει ο καρκίνος, τόσο η μπόχα θα φαίνεται περισσότερο. Και μπορεί πια να μην είναι κάποια τζάμια σπασμένα, στις βιτρίνες των εμπορικών καταστημάτων της Αθήνας. Να είναι πολύ πιο βαρύ το κόστος. Σίγουρα, θα είναι με ξόφλημα στις σπασμένες καρδιές των παιδιών μας. Και στη σπασμένη συνέχεια αυτού του τόπου κι όλων των τόπων της γης.

Εφηβεία, το τέλος ή η αρχή της επαναστάσεως; Πρέπει να είναι το τέλος, κανονικά. Αν δεν σταματήσει, η ευθύνη είναι δική μας. Και τότε, η επαναστατικότητα δεν έχει ούτε αρχή, ούτε τέλος.

Αυτά ήθελα να σας πω, χρησιμοποιώντας κατεξοχήν τα λόγια των Πατέρων μας και της Αγίας Γραφής. Δεν είχα άλλο λόγο να μιλήσω, για αυτό το τόσο σπουδαίο θέμα, παρά μόνο να αναφερθώ σε αυτούς. Αν τώρα ο παππούλης, μας δίνει χρόνο σχετικό να ακούσουμε ερωτήσεις, θα τις ακούσουμε.



Ερώτηση: Πώς μπορεί σε μια οικογένεια που υπάρχουν αδέλφια και που πάνω-κάτω πιστεύουμε ότι εμείς σαν γονείς μπορεί να διαφέρουμε στη διαπαιδαγώγηση από πρώτο, δεύτερο, τρίτο παιδί. Παρόλα αυτά βλέπουμε μεγάλες αποκλίσεις στο μεγάλωμα των παιδιών. Τι φταίει εκεί;

Απάντηση: Θα απαντήσω πάλι με ένα λόγο πατερικό. Δεν τα διάβασα όλα τα κείμενα. Είναι πάρα πολλά. Διάβασα μερικά. Όταν ο γεωργός πάει στο χωράφι, πετάει νερό. Τα λουλούδια που καλλιεργούνται στο χωράφι, είναι πάρα πολλά. Κι οι ποικιλίες των φυτών είναι πάρα πολλές. Ο γεωργός κάνει απλή κίνηση. Ανοίγει αυλάκια και πετάει νερό. Αυτό το νερό, το προσλαμβάνει μέσα από το χώμα το κάθε λουλούδι και μέσα από τη δική του διεργασία, πλάθει το δικό του χρώμα και τη δική του ιδιότητα. Ξέρετε αυτό τι σημαίνει; Αν έχετε μια βασική παιδεία όπως την ανέφερα, ανοίγω ένα αυλάκι που έχει ταπείνωση και βάζω νερό. Το νερό τι είναι; Ο Χριστός είναι το «ύδωρ το ζων». Κι αν αυτό βιωθεί σαν μέγεθος - τα ποικίλματα της ιδιοσυγκρασίας των παιδιών φυσικά υπάρχουνε - θα προσλάβουν τα ίδια απλά μεγέθη προς δικό τους προσωπικό όφελος. Όλα τα άλλα, είναι λεπτομερείς αναλύσεις που μπορεί να εξατομικεύουμε την παιδεία μεν, αλλά υπάρχει κίνδυνος μεγάλος να δώσουμε σημασία σε ένα παιδί περισσότερο, από το άλλο και να βγουν άλλες ανωμαλίες. Αν έχει η παιδαγωγία αυτό το βασικό μέγεθος. Τα είπα: Ανεκτικότητα, υπομονή, αγάπη, ταπείνωση, προσδοκία, προσμονή. Κι ο γονιός, ο παιδαγωγός ζει αυτή την ταπείνωση. Του βάζει το νερό. Το βιώνει. Θα το πάρει το κάθε φυτό, το κάθε παιδί θα το κάνει αυτό που θέλει. Αυτό ποτέ μην το ξεχάσετε. Αν καταλήξουμε στο άλλο το άκρο, πώς είναι αυτό το παιδί κι είναι έτσι; Και δώσουμε μόνο σημασία εκεί, θα γίνει μεγάλη διάκριση και μεγάλη αναταραχή. Και δε συγκρατείται πια τίποτε. Θα κάνετε μερικά πράγματα περισσότερα σε ένα παιδί, θα πει και το άλλο το παιδί, μα γιατί κι εγώ επειδή δεν ήμουνα άρρωστος και ήμουνα καλό παιδί δε μου φερθήκατε έτσι; Δεν με προσέξατε; Αυτά λένε οι Πατέρες μας. Τα κείμενα που διαβάζω είναι συγκλονιστικά. Διάβασα ένα ελάχιστο ψήγμα αυτής της παιδαγωγίας κι απορώ και διερωτώμαι. Γιατί αυτή η παιδαγωγία, που είναι τόσο αποκαλυπτική και πιάνει τα δεδομένα του σήμερα, δεν είναι τόσο φανερούμενη στα χέρια των παιδαγωγών, δηλαδή; Και μετά, πετάμε το παιδί σε ένα χωριστό ψυχολόγο για να αντιμετωπίσει τα προβλήματά του. Ε, θα μας τρελάνουν όλους, δηλαδή. Όλοι (δηλαδή) πρέπει να περάσουμε ψυχολόγο πια, για να αντιμετωπίσουμε τις ιδιαιτερότητες του παιδιού! Όχι, λένε οι Πατέρες.



Ερώτηση: Οι ίδιοι γονείς μεγαλώνουν (τα παιδιά τους) με τον ίδιο τρόπο και βλέπουμε πόσο διαφορετικά… αντιδρούνε.

Απάντηση: Προσέξτε. Δεν ξέρω τι εννοείτε ίδιο τρόπο. Έχει σημασία αυτό που σας λέω. Το «ίδιο τρόπο» είναι πολύ σχετικό. Εγώ, σας έδωσα κοινά μεγέθη. Είπα μερικά. Είπα το αυλάκι τι είναι. Το είπα με πέντε – έξι λέξεις. Που είναι τα βασικά. Μπορεί να γίνουν και λάθη, ας πούμε, - όπως είπα - διαφοροποιήσεως της αγωγής. Ένα παιδί, που είδαμε που έχει ένα έλλειμμα, να σταθήκαμε πιο πολύ πάνω του και να διαταράχθηκε ο ίδιος ο τρόπος. Κάνουμε με αγάπη αυτό που πρέπει. Φυσικά, το μωρό θα το ταΐσω με μπιμπερό. Το παιδί το δέκα χρονών δεν θέλει μπιμπερό. Άρα, γίνεται διαφοροποίηση στα μεγέθη τα σωματικά. Αλλά να υπάρχει η σταθερότητα του γονιού, σε βασικά μεγέθη. Η ταπείνωση, η υπομονή, η ανεκτικότητα, η ίδια αντιμετώπιση των ίδιων αμαρτημάτων. Δηλαδή, αν του βάλεις μια τιμωρία, πώς θα βάλεις τιμωρία. Ίδιος τρόπος να είναι. Και τα παιδιά ανάλογα θα αντιδράσουν. Αλλά είναι ίδιος ο τρόπος πάντοτε; Ή μας ξεφεύγει; Ή στο πρώτο είχαμε άλλο τρόπο και μετά στο τρίτο κουραστήκαμε, ξέρω γω. Κι αντιμετωπίζαμε αλλιώς τα πράγματα. Ή το πρώτο παιδί νιώθει την έλλειψη; Δώσαμε τόση φορτική αγωγή κι αγάπη στο πρώτο παιδί, που δε χωράει να είναι η ίδια αγωγή στο τρίτο πια. Ο χρόνος είναι περιορισμένος. Βλέπετε, αυτό που σας λέω είναι σπουδαίο. Είχα ένα παιδί κι έδωσα όλο το χρόνο μου εκεί. Όταν έχω τρία παιδιά, θα είναι δια τρία ο χρόνος μου. Το πρώτο παιδί, θα νιώθει την έλλειψη πια. Γιατί έκανα λάθος στο πρώτο παιδί. Έδωσα όλο μου το χρόνο εκεί. Και το λέει εδώ το κείμενο. Μην το κάνεις λέει. Ήδη, δεν είναι πια η ίδια αγωγή βλέπετε; Αν έκανα το λάθος να τα δώσω όλα. Όλοι, οι γονείς, οι γιαγιάδες, οι παππούδες πάνω στο πρώτο παιδί είναι. Το τρίτο, το τέταρτο παιδί νιώθει που δεν παίρνει την ίδια αγάπη και ζηλεύει κι αρχίζει η αναταραχή. Κι αρχίζει η επανάσταση. Μην τα δίνετε όλα. Τα παιδιά θα είναι ασκητικά, δηλαδή. Μην είναι φορτική η αγωγή. Μην τα πνίξουμε στα καλά πράγματα που τους κάνουμε. Το είπε το κείμενο. Όχι πολλά πράγματα. Ασκητική ζωή. Όσο μπορούμε.



Ερώτηση: Πόσο καθοριστική είναι για την ψυχή του παιδιού η κακή διαπαιδαγώγηση των γονέων;

Απάντηση: Το απήντησα στην πορεία της ομιλίας. Όλα είναι πια στα χέρια του Θεού. Εκείνος, ξέρει τι θα κάνει για όλους μας. Αλλά, μιλάμε για την δική μας την ευθύνη. Ο Θεός δεν κάνει πάντοτε το μείζον; Και να πω, το καλύτερο, είναι λάθος αυτό που θα πω. Κάνει το παν από το καλύτερο. Δε θέλει κανείς να χαθεί. Κι Εκείνος θα παρέμβει εκεί, που πρέπει να παρέμβει. Ξέρει τι θα κάνει Εκείνος. Η δική μου ευθύνη πια είναι; Δε θέτω σε αμφιβολία το τι θα κάνει ο Θεός. Αλλά ούτε να αφεθώ και να πω, θα τα κάνει όλα ο Θεός. Τι μας έκανε ο Θεός; Συνεργάτες του δεν μας έκανε; Ειδάλλως, θα γεννούσε τα παιδιά με δικό Του τρόπο, θα τα αναλάμβανε Εκείνος. Οι γονείς είναι συνεργάτες Του. Όταν παντρεύτηκαν κι έχουν την προοπτική να κάνουν παιδιά - που είναι μέσα στο γάμο η προοπτική των παιδιών - αναλαμβάνουν αυτήν την συνεργασία με το Θεό. Που ο Θεός δίνει τα παιδιά, ακριβώς για αυτό το λόγο. Παίρνουν την ευθύνη της παιδαγωγίας τους. Τα αναθέτει στα χέρια τους. Έχει μεγάλη σημασία αυτό το μέγεθος. Άρα, μην πούμε, ο Θεός θα κάνει τα υπόλοιπα. Εγώ τι κάνω τότε; Του δίνω νερό, ψωμί και παιδεία και τελειώσαμε; Αυτό είναι το λάθος. Νομίσαμε που τελειώσαμε εκεί. Και δεν αρχίσαμε καν. Αυτό είναι το πιο φοβερό, που δεν αρχίσαμε καν στη βάση, αυτή την παιδεία των παιδιών. Γιατί πιθανότατα, εμείς, να μην αρχίσαμε ποτέ αυτήν την παιδεία. Μη θέτετε λοιπόν σε αμφιβολία την αγάπη του Θεού. Αλλά να θέσετε σε αμφιβολία, τη δική σας συνεργασία με τον Θεό.



Ερώτηση: Μπορείτε να μας δώσετε κάποιες οδηγίες για παιδιά που είναι επτά ετών. Τι μπορούμε να κάνουμε για τα παιδιά αυτής της ηλικίας;

Απάντηση: Το μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας μου, αναφερόταν στην εφηβική ηλικία 14 με 21. Υπήρχαν μερικά απαυγάσματα για τις προηγούμενες ηλικίες, ως προετοιμασία για την εφηβεία. Ότι λοιπόν έλεγα ως παιδαγωγικό αξίωμα, αναφερόταν και σε προηγούμενες ηλικίες. Αλλά, επειδή το παιδί στα δεκατέσσερα πια, έχει μια πλήρη έννοια λογικής κατανοήσεως, αναλύσεως των εννοιών, είναι μία καίρια στιγμή πια. Όπου, ότι μπήκε προηγουμένως σαν σπόρος, πρέπει επιμελημένως να καλλιεργηθεί. Άρα, ότι είπαμε στα 14-21, μέσα στο σπέρμα στην αρχή υπάρχει η ταπείνωση κτλ., η οποία θα καρποφορήσει μετά. Βλέπετε, αυτές οι τρεις επταετίες είναι καθοριστικές. Κι αυτό το καθοριστικό σημαίνει, βάζεις σπόρο που σιγά – σιγά καλλιεργείται και πια στα 14-21 αυτό μεγαλώνει ή στραβά ή σωστά εκδηλώνεται. Αλλά, πρέπει από την αρχή να τον βάλεις τον σπόρο. Να μην τον βάλεις μετά. Κι επ’ ευκαιρία επειδή αναφερθήκαμε σε αυτές τις ηλικίες, υπάρχουν θεωρίες σύγχρονες παιδικής ψυχολογίας που κάνουν το εξής. Που είναι σφάλμα σε σχέση με αυτό το δίδαγμα των Πατέρων. Λένε ότι ο άνθρωπος - εμείς είπαμε τρεις εφταετίες - έχει οχτώ ή εννιά εφταετίες στη ζωή του. Αυτό είναι λάθος, γιατί; Θεωρούν τον άνθρωπο, τον ζωώδη. Που συνεχώς κάνει επαναστάσεις. Βλέπετε, ένας που φτάνει στα 55 του, θέλει να αλλάξει γυναίκα. Παράδειγμα, σας λέω. Και τότε επιβεβαιώνεται η σύγχρονη ψυχολογία για τον άνθρωπο, τον ζωώδη. Που κάθε εφτά χρόνια κάνει μια επανάσταση. Κάτι καινούριο θέλει. Αλλάζει δουλειά, αλλάζει τα πάντα. Κάνει συνεχώς άλλα πράγματα. Ενώ στα 21, σταματάει η επανάσταση με την αγωγή της εκκλησίας μας. Κι ο άνθρωπος οδηγείται στην αγιότητα πια. Οριστικά στην αγιότητα. Από τα 21. Είναι φοβεροί ορισμοί αυτοί και η συγκριτική μας ενδιαφέρει. Άρα, βάζουμε το σπέρμα, πολεμούμε τρεις εφταετίες και μετά το παιδί καλλιεργούμενο πια, αποκτάει και την ελευθερία του. Και τον τρόπο να διαχειρίζεται και τον εαυτό του. Και να παιδαγωγεί και τους άλλους με τον τρόπο του, με την ταπείνωσή του και με τον αγιασμένο βίο του.



Ερώτηση: Άκουσα ότι ο Μέγας Βασίλειος λέει, ότι θα συνεχίσετε να λέτε, να λέτε, να λέτε στο παιδί. Κι αν αυτά δεν έχουν αποδώσει μέχρι τα 21, θα συνεχίζουμε παιδαγωγική μετά τα 21;

Απάντηση: Κάνουμε μια παιδαγωγία συνεχή μέχρι τα 21. Το 21 για μας, φαίνεται πολύ προχωρημένο, αλλά είναι λογικό το 21. Όπου έχουμε μια έννοια για το παιδί μας, να το παιδαγωγήσουμε κατά μέτρα της ψυχής του. [Μετά] παίρνει πια την ευθύνη του πάνω του. Δεν παύουμε ποτέ να προσευχόμαστε για αυτό και να κάνουμε αδιαλλείπτως το σωστό που πρέπει να κάνουμε, για την προσωπική μας ζωή και τις συμβουλές που δίνουμε. Από ένα σημείο και μετά, είναι σχετική πια η χρήση του λόγου. Εάν το παιδί θέλει τον λόγο. Εάν δεν τον θέλει, η περαιτέρω παρέμβαση είναι αλογία. Προτιμώ, λοιπόν, τη σιωπή από την αλογία. Που είναι το άλογο, το παράλογο. Και θα λειτουργήσει πια η προσευχή. Τα υπόλοιπα τα ξέρει ο Θεός. Για αυτό σε ένα παιδί που ξεπέρασε την εφηβεία - κατά τα μέτρα των Πατέρων ξεπέρασε την εφηβεία - σταμάτησε η επαναστατικότητα και βλέπεις ότι υπάρχουνε ερείσματα επαναστατικότητας ακόμη, σταματάς να μιλάς, γιατί θα φέρει αντίθετο αποτέλεσμα. Για αυτό, ο Μέγας Βασίλειος είναι οριστικός στα 21. Στα κείμενά του τα παιδαγωγικά, ελάχιστες νύξεις κάνει για περαιτέρω πορεία. Τα υπόλοιπα τα αφήνει στη Χάρη του Θεού, στον πνευματικό, στην εκκλησία και στην προσευχή του γονιού. Και στην απαραίτητη συμπαράσταση, όταν του ζητηθεί. Οι άλλες παρεμβάσεις είναι ενοχλητικές κι οδηγούν σε χειρότερο αποτέλεσμα. Γιατί πια, αυτός, θεωρεί που μεγάλωσε. Κι ας είναι ακόμη λανθασμένος στο νου του. Εκεί, παρέμβαση δεν γίνεται. Εξάλλου, το κείμενο το λέει τόσο συμβολικά «μετά πρώτην και δευτέραν νουθεσίαν παραιτού». Τι θα πεις σε ένα παιδί μεγαλύτερο από τα 21; Δεν θα σε ακούσει. Παρά μόνο αν θέλει να ακούσει. Αλλά έχεις να πεις πολλά, με την προσευχή σου και με την αγιασμένη ζωή σου. Κι αν ως τώρα δεν ήτανε, κι αν απέτυχε το παιδί, γιατί εσύ είχες αποτύχει, άλλαξε τώρα ζωή. Είναι ευκαιρία, αφού βλέπεις ότι απέτυχε η παιδαγωγία σου, γιατί εσύ δεν ήσουνα παιδαγωγημένος, δεν έζησες σε αυτά τα μεγέθη. Τώρα στα 21 του παιδιού σου που βλέπεις, που όλα πήγανε στράφι και βγήκε το παιδί σου κι έσπασε τα τζάμια στην Αθήνα, ε, τώρα άλλαξε ζωή. Δεν πειράζει. Είναι ευκαιρία να σταματήσει πια, η δική σου επαναστατικότητα. Στα 50, στα 55, δεν ξέρω στα πόσα. Αυτό λέει το κείμενο, αυτή είναι η προσέγγιση.



Ερώτηση: Πάτερ, όταν το παιδί δεν θέλει πια να συμμετάσχει σε αυτό που είναι πιο καλό για αυτόν, το να συνεχίζει ο γονέας, είναι αλογία. Όμως, μετά από το όριο των είκοσι ενός, ο γονέας δεν θα έχει τύψεις ότι άφησε το παιδί του; Άμα το παιδί δεν συνετιστεί, δεν θα έχει επίπτωση αυτό στο γονέα αλλά και στην κοινωνία γύρω του;

Απάντηση: Δεν είπα που αφήνουμε το παιδί. Από ένα σημείο και μετά, σταματάει ο λόγος που ως τώρα υπήρχε. Κι ο άλλος δε δέχεται πια το λόγο. Δεν σταματάμε ως αγωγή. Ούτε της προσευχής, ούτε της αγαπητικής προσεγγίσεως του γονιού προς το παιδί, χωρίς να λέει λόγια. Ο Θεός δε σταματάει ποτέ να μας αγαπάει. Όταν αμαρτάνουμε τι κάνει; Βγαίνει και μας δέρνει; Βγαίνει και μας φωνάζει; Συνεχίζει και μας αγαπάει και κάνει μια άλλη αγωγή συγκλονιστικά σιωπηλή. Που εμείς δεν μπορούμε να την κάνουμε τόσο, όσο Εκείνος. Εμείς, λοιπόν, λέμε όσο πρέπει και σταματάμε από κει που πρέπει το λόγο. Και προσέξτε, αγωγή δεν είναι μόνο ο λόγος.

Να ανοίξεις το πρωτότυπο κείμενο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου. Το πρωτότυπο. Έχει σημασία. Εκεί στην αρχή του 5ου κεφαλαίου, ο Χριστός αρχίζει να ομιλεί στην επί του όρους ομιλία. Μια πολύ σπουδαία ομιλία. Πριν να αναλύσει τα κείμενα, ο ευαγγελιστής Ματθαίος λέει τα εξής, στο πρωτότυπο. Ότι ο Χριστός πήγε στο όρος αυτό και ανοίξας το στόμα αυτού είπε αυτά. Προσέξτε τι λέει. Άνοιξε το στόμα του και μίλησε. Μα, περιττό δεν είναι; Για να μιλήσεις, πρέπει να ανοίξεις το στόμα σου. Γιατί το λέει αυτό το κείμενο; Άνοιξε το στόμα του και μίλησε. Αν πείτε τώρα, ξέρετε, ο πατήρ Κωνσταντίνος μίλησε σήμερα. Και θα πείτε άνοιξε το στόμα του και μίλησε. Μίλησε. Ακούστε, τι λένε οι ερμηνευτές Πατέρες. Ο Χριστός μιλούσε. Κι όταν μιλούσε κι όταν δεν μιλούσε. Μιλούσε με τη ζωή Του. Σε αυτό το σημείο τώρα, μίλησε με το στόμα Του. Όταν δεν μιλούσε με το στόμα Του, μιλούσε με τη ζωή Του. Άρα, η αγωγή, είναι συνεχής. Αλλά κάποια στιγμή, σταματούμε όπως κι ο Χριστός μας. Σταμάτησε και θυσιάστηκε. Μην ξεχνάς, ότι η Θεία Λειτουργία στην οποία και συμμετέχεις πιστεύω, το πρώτο μέρος λέγεται η λειτουργία του Λόγου. Μέχρι εκεί που είναι το Ευαγγέλιο. Και μετά υπάρχει η λειτουργία της Θυσίας. Σταματάνε όλα και ο Χριστός θυσιάζεται. Αυτή είναι η ζωή μας! Η λειτουργία του Λόγου κι η λειτουργία της Θυσίας. Μήπως αυτό, να το μεταφέρουμε στη ζωή μας; Του Λόγου και της Θυσίας. Φαντάσου, ο Χριστός να μιλούσε και να μη θυσιαζόταν. Λέει στους μαθητές του, πριν να σταυρωθεί, «μη βγείτε έξω από τα όρια του Ισραήλ. Εις οδόν εθνών μη απέλθητε. Και εις χώρα Σαμαρειτών μη εισέλθητε». Μην πάτε στους ξένους, λέει. Ξέρετε γιατί; Γιατί θα πάνε να κηρύξουν έναν Χριστό που λέει λόγια. Μετά όμως τη Σταύρωση, την Ανάσταση, λέει να βγείτε και να μιλήσετε. Γιατί τώρα θα μιλούν για ένα Χριστό που είπε λόγια, αλλά σταυρώθηκε κιόλας. Καταλαβαίνεις τι λέω, πιστεύω; Ευχαριστώ για το ωραίο ερώτημα πάντως.



Ερώτηση: Είναι ο γιος [μου] τώρα 14 μιση. Έχει αρχίσει και αντιδρά και λέει, θα σου πω εγώ πότε θα πάμε [στον πνευματικό για εξομολογηση]. Και θέλω να μας πείτε, με πιο τρόπο τα προσεγγίζουμε στους πνευματικούς, σε αυτές τις ηλικίες;

Απάντηση: Το γενικότερο το οποίο θα μπορούσα να πω είναι το εξής. Έμαθε το παιδί, ήδη από μικρά ηλικία και πολύ καλά, για τον πνευματικό, για την εξομολόγηση. Το ξέρει. Ο γονιός το είπε. Πολύ καλά έκανε. Δε χρειάζεται να το πει άλλη φορά, πια. Το παιδί βρίσκει ευκαιρία για να αντιδράσει. Θα πει το ξέρω. Με θεωρείς μωρό ακόμη, δηλαδή; Και ενώ λέω κάτι καλό που το έχω πει χίλιες φορές ακόμη, το ξέρει το παιδί. Δεν το ξαναλέω. Δεν αφήνω να λειτουργήσει η ελευθερία του. Και αντί να αφήσω την πορεία της ελευθερίας του να λειτουργήσει, το κάνω επαναστατημένο το παιδί με λάθος τρόπο. Άλλο να το πω για πρώτη φορά κι άλλο να το πω για χιλιοστή φορά. Που ξέρει, που το έζησε. Πήγαινε το παιδί. Αυτή είναι η ιστορία η μεγάλη. Δεν μπορείς να λες το ίδιο πράγμα, χίλιες φορές. Σε ένα παιδί 15 ετών πια. Μπορεί να συλλάβει μερικά νοήματα. Κι όσο το λες, δεν θα πηγαίνει. Το ίδιο πράγμα δεν συμβαίνει, συγγνώμη, για τα μαθήματα στο σχολείο; Βάζουμε το παιδί με το ζόρι - καλά κάνουνε μερικοί γονείς - να διαβάσει το βράδυ τα μαθήματά του. Κι είναι ένα ισχυρό όπλο στα χέρια του εγωισμού του παιδιού, να αντιδρά και να λέει δε θέλω να με διαβάσεις. Όχι που δε θέλει να διαβάσει. Και νοιάζεται αύριο, αν θα πάρει κακό βαθμό ή όχι. Δεν θέλει να του φέρονται έτσι. Είναι εγωισμός. Κι οι γονείς επιμένουνε. Εγώ προτιμώ το άλλο. Εγώ είμαι στη διάθεσή σου, μεταξύ 5 και 8 να σου διαβάσω. Τις πρώτες μέρες θα το γλεντήσει, την ελευθερία του. Και μπορεί να πάρει κι άσχημους βαθμούς αύριο στο σχολείο. Αλλά ξέρετε οι βαθμοί και η καταξίωση στο σχολείο, το καίνε ένα παιδί, που πάει στο δημοτικό ή στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου. Το μεγάλο παιδί του λυκείου μπορεί να αντιδράσει, να μην το νοιάζει. Η καταπίεση λοιπόν, φέρνει αντίθετο αποτέλεσμα. Και λέει δε θέλω να με βοηθήσεις. Από αντίδραση. Κι άφησε το παιδί σου λοιπόν, ακόμη και να χτυπηθεί μόνο του, γιατί παίρνει κακό βαθμό. Και να καταλάβει, την ανάγκη που έχει να το βοηθήσεις ή να δουλέψει μόνο του. Όσο επιμένουμε σε μερικά πράγματα, οδηγούμε σε μια καταστροφή. Καλλιεργούμε λανθασμένη επαναστατικότητα. Κάνουμε αυτό που μπορούμε. Και τα υπόλοιπα είναι στα χέρια του Θεού. Και ποτέ μην ξύνουμε παραπάνω από ότι πρέπει τον εγωισμό του παιδιού. Για καλό το κάνουμε, λάθος βγαίνει.



Ερώτηση: Πώς να χειριζόμεθα τον έπαινο σαν παιδαγωγικό μέσο και το σωματικό πόνο, ξύλο…

Απάντηση: Λυπάμαι που δεν είχα χρόνο να διαβάσω όλα τα κείμενα, που αναφέρονται σε αυτά τα θέματα. Προσέξτε τον έπαινο. Για μεν τις μικρές ηλικίες, την νηπιακή μέχρι την παιδική ηλικία, την πρώτη εφταετία με την παιδική που είναι η δεύτερη εφταετία, σχετικώς πολύ απλά πραγματάκια. Α, ωραία που το έκανες αυτό. Όχι φορτικοί έπαινοι. Ειδικά, δε για την μεταγενέστερη ηλικία, όχι. Απλά, εντάξει πολύ ωραία. Όσο το παιδί φορτίζεται από επαίνους, θεωρεί που είναι κέντρο του κόσμου. Και καταξιώνεται ως κέντρο του κόσμου. Και μετά απαιτεί οι άλλοι, να τον θεωρούν κέντρο του κόσμου. Βλέπετε, αν το παιδί κάνει κάτι αυτονόητο. Ως τώρα δεν μάθαινε καλά να κάνει μια αφαίρεση και την έκανε την αφαίρεση. Και πούνε, μπράβο, συγχαρητήρια, θα σε πάμε και βόλτα για αυτό κτλ. το παιδί θεωρεί που έκανε κάτι πολύ μεγάλο. Να πει, μπράβο πολύ ωραία. Μετά, θα ζητεί όλο επιβραβεύσεις, που εμείς κι αν του τις δίνουμε επίπλαστα, γίνεται 15 χρονών και θέλει επιβραβεύσεις. Μετά, η κοινωνία δεν θα την δίνει την επιβράβευση. Και το παιδί θα διαμαρτύρεται. Γιατί το κάνουμε εγωιστή, ήδη. Οι έπαινοι λοιπόν, πάρα πολύ μαζεμένοι. Ας αφήσω και τη λέξη έπαινος. Μπράβο, πολύ ωραία. Μια αγαπητική συμπεριφορά. Που να περιστέλλεται όσο μπορούμε, γιατί το παιδί θα βρεθεί μπρος στη δυσκολία. Τι είπε το κείμενο; Θέλεις να βγεις, να ζεις σωστά κατά τον Κύριο; Να ετοιμαστείς να σε χτυπήσουν οι πειρασμοί. Το διάβασα πριν από λίγο το κείμενο. Για αυτό θα είσαι έτοιμος. Το παιδί είναι έτοιμο ή είναι καταξιωμένο; Όσον αφορά το ξύλο είναι καλύτερο να αποφεύγεται μεν. Παρόλο που υπάρχει ένα κείμενο στην Αγία Γραφή που λέει, αν δεν δεις το γιο σου μαυρισμένο από το ξύλο, λέει, δεν παιδαγωγήθηκε. Δεν είναι αυτό που λέτε μονάχα.



Ερώτηση: Που υπάρχει αυτό;

Απάντηση: Στα Σοφιολογικά κείμενα. Σοφία Σειράχ, Σοφία Σολομώντος. Μαυρισμένος, λέει. Και το ξύλο ξέρετε, οι Πατέρες και η Γραφή το χρησιμοποιούνε με άλλες έννοιες. Είναι η άλλη παιδαγωγία. Δεν είναι το ξύλο, απλώς να το δέρνεις το παιδί μόνο. Η στέρηση. Δεν αρνούμεθα την τιμωρία ποτέ. Η τιμωρία. Αλλά αν είναι πάντα το ξύλο, γιατί το ξύλο είναι πάντοτε κι ένας εξευτελισμός του παιδιού, από μια ηλικία και μετά. Και το παιδί αντιδρά, πάντοτε, με το ξύλο. Καλύτερα οι στερητικές αγωγές και το στερητικό ξύλο. Ξέρετε, το παιδί θα το δείρεις, θα γελάει μαζί σου. Και θα το κάνει επίτηδες και θα γελάει μαζί σου. Ενώ, αν του πεις για κάτι που το καίει, δεν θα πάμε τώρα βόλτα, δεν θα φας σοκολάτα. Είναι το χειρότερο ξύλο. Το έδειρες εκεί που πρέπει. Ναι, στην παιδαγωγία και ναι στην τιμωρία. Το ξύλο πολύ σχετικό κι αποφευκτέο όσο μπορούμε να το κάνουμε. Μέχρι εκεί πια, που ένα παιδί δεν καταλαβαίνει κάτι. Βάζει τα χέρια του στη φωτιά κτλ. του χτυπάς το χέρι να το κατεβάσει κάτω. Αλλά ναι, το παιδί θα φάει ξύλο παιδαγωγικό. Κι όταν λέμε «ον αγαπά ο Κύριος παιδεύει»; Μας δέρνει; Μας τσακίζει στο ξύλο, ο Κύριος; Μας παιδεύει όμως. Για να παιδαγωγηθούμε. Άρα, παιδαγωγία χρειάζεται και τιμωρία χρειάζεται κι εκεί που θα αγγίζουμε το παιδί όσο μπορούμε. Αλλά οπωσδήποτε το ξύλο ως μοναδικό μέσο αγωγής, θα οδηγήσει σε μια τραγωδία. Θα είναι το παιδί, το επαναστατημένο και φυσικά επειδή έμαθε που μόνο το ξύλο δίνει λύση, μετά θα δίνει ξύλο. Γιατί ξέρει, που αυτή είναι η λύση της τραγωδίας του κόσμου.



Ερώτηση: Για το θέμα της τιμωρίας ήθελα να ρωτήσω. Στους έφηβους μερικές φορές, είτε στο σπίτι είτε στο σχολείο η τιμωρία δε μετράει. Μπορεί να την επιζητούν κιόλας. Είτε για να προβληθούν, γίνονται ήρωες πολλές φορές. Και λες, αν τον τιμωρήσω, δε θα βγει κάτι. Δεν τον τιμωρώ. Επιλέγω κάτι άλλο. Αυτό όμως, μπορεί να έχει αντίκτυπο στα άλλα τα παιδιά. Είτε στο σχολείο είτε στο σπίτι. Τι κάνεις σε αυτές τις περιπτώσεις;

Απάντηση: Σας μίλησα, πριν από λίγο, για αυτό που σας είπα στερητική τιμωρία. Αλλά όσο το παιδί μεγαλώνει, ούτε αυτό πιάνει. Γιατί κι αν του πεις, δεν θα βγεις βόλτα, θα πηδήξει από το παράθυρο. Θα φύγει μόνο του, θα σπάσει την κλειδαριά. Από ένα σημείο και μετά, ούτε αυτό πιάνει για ένα μεγάλο παιδί. Εγώ μιλώ, για ένα παιδί 21 ετών που είναι έφηβος ακόμη, για τα κείμενα αυτά. Εδώ φτάνει 18 ετών και σου λέει μεγάλος είμαι, τέλειωσα. Τι θα του πεις; Έχεις να του πεις τίποτε; Όλα λοιπόν αυτά τα μέτρα της τιμωρίας τα στερητικά, πιάνουν σε κάποια ηλικία. Έστω σε κάποια όρια της εφηβικής ηλικίας. Δεν πιάνουνε πολύ, δηλαδή. Κι όσο το παιδί γίνεται ελεύθερο, θα κινηθεί ελεύθερα. Από εκεί και μετά, είναι η αγωγή που κάνει ο Χριστός μας. Τι έκανε με τον Ιούδα; Απλώς, με αγαπητικές φράσεις προσπαθούσε να τον αλλάξει. «Αυτός που βάζει το χέρι του εν τω τριβλίω μετ’ εμού...» κτλ. «Αλλοίμονο στον άνθρωπο εκείνο...» κτλ. Αγαπητικές κινήσεις προσευχής και αγαπητικής προσεγγίσεως. Έτρωγε μαζί του φαγητό και δεν έλεγε τίποτε. Αυτή η συγκλονιστική στάση του πατέρα του ασώτου, που σιωπά συνέχεια. Ο πατέρας του ασώτου στο τέλος μετά, ομιλεί, πως θα επιβραβευθεί ο γιος που γυρνάει. Είναι συνεχώς σιωπηλός. Και με ανοιχτά τα μάτια περιμένει να γυρίσει, να τον δει στον ορίζοντα. Είναι η παιδαγωγία της σιωπής για ένα μεγάλο παιδί, όπως είναι ο νεότερος γιος που είναι μεγάλος όμως. Δεν έχουμε κάτι άλλο να κάνουμε. Η προσευχή, η προσδοκία και η αγαπητική προσμονή. Και η αγαπητική αποδοχή, ακόμη και η αγαπητική στάση προς το παιδί που ξέρεις ότι θα κάνει αυτό το πράγμα, μετά από λίγο. Θα πάει να κάνει κάτι που δεν πρέπει να το κάνει. Και ξέρει που θα το κάνει. Όσο να μιλάς, δε θα γίνει τίποτα. Θα αντιδράσει. Βάλε προσευχή και βάλε αγάπη εκείνη τη στιγμή. Αυτό που κάνει ο Χριστός στον Ιούδα. Που είναι σε μια καίρια στιγμή, να αυτοκτονήσει. Δεν το ξέρει ο Χριστός; Το ξέρει. Δεν έχουμε άλλα μέτρα πια. Είπα, λυπάμαι που αυτά τα κείμενα εδώ ήτανε φτωχά, για να καταλάβετε όλο αυτό το κάλλος της εν Χριστώ παιδαγωγίας. Όπως αποκαλύπτεται από τους Πατέρες τις εκκλησίας μας. Όλα αυτά τα πιάνουμε. Κι αυτά που σας λέω τώρα ελεύθερα, από εκεί τα βρήκα και τα διάβασα.



Ερώτηση: Θέλω να σας ρωτήσω από την πλευρά του εκπαιδευτικού. Στα σχολεία τα τελευταία χρόνια η βία, η αυθάδεια, η ασυδοσία, όλο και περισσότερο αυξάνει. Και όλο και περισσότερα παιδιά προβληματικά, μέσα στις τάξεις έχουμε. Θα ήθελα να μας πείτε κάτι, έτσι δυο - τρία πράγματα.

Απάντηση: Ο σημερινός εκπαιδευτικός, πράγματι, βρίσκεται σε ένα κολασμένο σχολείο. Αλλά, το μόνο που έχω να πω είναι το εξής. Θα μπορεί να πιάσει, κάτι που θα έχει τρομερό κόστος πάνω στον καθηγητή, που θα κάνει αυτό το κάτι. Εδώ, χρειάζεται μια τρέλα και μια σαλότητα. Το παιδί είναι φορτωμένο από τις συνεχείς γνώσεις. Φόρτωμα γνώσεων. Βία, φροντιστήρια, μαθήματα, ιδιαίτερα. Το παιδί είναι κουρασμένο και περιφρονεί το σχολείο. Δεν μπορεί να αντέξει άλλο το σχολείο. Κακώς, αλλά δεν μπορεί. Γιατί γίνεται κι αγωγή όπως είπα μονομερής· καλλιεργείας του εγκεφάλου κι όχι όλων των δεδομένων που λένε οι Πατέρες μας. Που είναι τα πρωτογενή μεγέθη. Εδώ χρειάζεται μια τρέλλα, πραγματικά. Μια τρέλλα, που θα φέρει τον καθηγητή σε σύγκρουση και με το πρόγραμμα και με τον διευθυντή και με όλες τις εκπαιδευτικές δομές. Χωρίς τρέλλα, δε γίνεται τίποτα. Κι αυτή η τρέλλα έχει πολυποίκιλα μεγέθη. Μπορεί να τα αλλάξει τα πάντα ο καθηγητής. Αλλά χρειάζεται μια τρέλλα. Όπου αλλιώς θα κοιτάξει να προσεγγίσει τα παιδιά. Θα αλλάξει το μοντέλο του μαθήματός του. Δεν έχει κάτι άλλο να κάνει. Θα αλλάξει δομές. Χρειάζεται μια τρέλλα. Να αρχίσει να αποκρίνεται στις απαιτήσεις των παιδιών. Να πει, τι θέλετε μαζί να κάνουμε σήμερα σαν μάθημα; Τι θέλετε; Τα παιδιά έχουνε ξέρετε πέντε – δέκα [κλασικά] ερωτήματα. Αρχίστε από εκεί. Δε θέλετε να ακούσετε μάθημα. Το σέβομαι. Είστε κουρασμένοι. Από πού θέλετε να αρχίσουμε; Θα πουν από τον Αλέξη. Θα πουν από το σεξ. Θα πούνε μια τρέλλα. Θα πουν κάτι. Για να έχετε την τόλμη να κάνετε κάτι, να μπείτε στην καρδιά των παιδιών. Και πουλήστε και το μάθημα. Πουλήστε το μάθημα, πραγματικά. Δε γίνεται αλλιώς. Γιατί το παιδί αναζητεί κάτι άλλο από το δάσκαλό του. Και μπαίνει ο καθένας μέσα και λέει, μπλα, μπλα, μπλά. Ωραία είναι αυτά τα μπλα – μπλα. Το παιδί δεν αντέχει πια. Και δε βρίσκει αυτή την άλλη παιδεία. Και το περιμένει το παιδί. Αλλά ο καθηγητής που θα κάνει την τρέλλα, πρέπει να έχει εν Χριστώ παιδεία. Τρέλλα χωρίς εν Χριστώ παιδεία, δεν γίνεται. Σαλότητα χωρίς Χριστό, δεν γίνεται. Οι άλλοι τρελλοί είναι για τα ψυχιατρεία. Μονάχα, οι δια Χριστόν σαλοί δεν είναι για τα ψυχιατρεία. Μπορείς να κάνεις αυτή την τρέλλα; Εκεί ποντάρω και εκεί τολμώ, δηλαδή. Και σας το λέω εμπειρικά, αυτό το πράγμα. Εμπειρικά. Θα κάνετε αυτή την τρέλλα. Και θα ακουμπήσετε τα παιδιά τουλάχιστον. Και προσέξτε, μην τολμήσετε, μαθητή που κάνει αταξία μέσα στην τάξη, να τον βγάλετε έξω. Ο άρρωστος πρέπει να μείνει μέσα. Που θα πάνε οι άρρωστοι; Τους πετάμε έξω από το παράθυρο; Κι αρχίζει μια άλλη παιδεία πια. Θέλει κόπο και μόχθο και τότε κάτι μπορεί να γίνει. Αλλά αυτό σημαίνει κόστος, για τον ίδιο τον καθηγητή που το κάνει. Πράγματι, σήμερα χωρίς τρελλούς δασκάλους, η παιδεία μας θα είναι αποτρελλαμένη. Και θα γεμίζει τα παιδιά μας, για το μέλλον τους, στα ψυχιατρεία.



Ερώτηση: Μου λέει ένας δάσκαλος, δεν έχω διδαχθεί και δεν υπάρχει για την παιδαγωγική, το μάθημα της ιστορίας. Πώς, λοιπόν, ο δάσκαλος που δεν θέλει να διαβάσει, θα πείσει το μαθητή του να διαβάσει;

Απάντηση: Πρώτα, είναι απόλυτο αυτό που λέτε. Κι απόλυτο που δεν έχει διαβάσει. Αλλά και να έχει διαβάσει, αναλύει την ιστορία όπως πρέπει; Με μια τρέλλα που είπα; Όχι. Διδάχτηκαν όλοι ιστορία. Αλλά η ιστορία είναι απαρίθμηση γεγονότων; Ή είναι ιστορία που εντάσσεται στην ιστορία του Θεού μέσα; Πάντα, να έχουμε ένα άλλο κοίταγμα για τα πράγματα. Έτσι;

Πάλι, μου έρχεται στο νου μου, ένα παράδειγμα. Κοιτάτε, το υπόδειγμα της παιδείας. Ήτανε 29 Μαΐου του 1953. Προσέξτε ημερομηνία. 29 Μαΐου 1953. Είναι ακριβώς 500 χρόνια μετά την άλωση της Πόλης. Μάιος 29, ήμουνα στο τέλος της χρονιάς σε ένα δημοτικό, στην Κωνσταντινούπολη. Κάνανε οι Τούρκοι, μεγάλες γιορτές για την άλωση. Μεγάλα πανηγύρια. Την πρώτη ώρα, μάθημα στις 8:30, είχαμε τούρκικα. Μπήκε η δασκάλα, η Τουρκάλα και μας είπε, «παιδιά μου, σήμερα είναι μια πολύ μεγάλη μέρα για τον τόπο μας, γιατί καταλάβαμε την πόλη από τους απίστους». Οκτώμιση ώρα ήτανε το μάθημα. Όλοι μας ελληνόπουλα τα παιδιά. Ελληνικό σχολείο. Εννιάμιση η ώρα, μπήκε η δασκάλα στο μάθημα των ελληνικών. Είχαμε πολλές δασκάλες. Δεν ήτανε όπως τώρα, τα δημοτικά με ένα δάσκαλο. Είχαμε πολλούς δασκάλους. Και ήτανε η ποικιλία των μαθημάτων και των γλωσσών και έπρεπε να έχουμε πολλούς δασκάλους. Εμείς μείναμε με την εντύπωση για αυτό το μεγάλο γεγονός. Καταλάβαμε την πόλη από τους απίστους και μάλιστα, επειδή γινότανε γιορτές πέφτανε και κανονιοβολισμοί γύρω – γύρω. Όπως πετάνε από το Λυκαβηττό, στις εθνικές γιορτές. Κι εμείς μπήκαμε σε ένα κλίμα ενθουσιαστικό, μιας μεγάλης γιορτής. Παιδιά, πρώτης δημοτικού ήμασταν. Εννιάμιση η ώρα, μπήκε η δασκάλα, η Ελληνίδα. Λέει, «παιδιά, σήμερα είναι μια μέρα πολύ λυπηρή για το γένος μας. Σήμερα οι άπιστοι μας πήραν την Πόλη». Το σοκ ήταν συγκλονιστικό. Τώρα, ποιοι ήταν άπιστοι; Εμείς; Εκείνοι; Οι άλλοι; Ποιοι άπιστοι; Μπλέξαμε τους απίστους και τους πιστούς τώρα. Κοιτάξτε. Για το μυαλό μου, δεν μετρούσε που ήμουνα Ελληνόπουλο και Ρωμιός. Μετρούσε, αυτό που είπε ο δάσκαλος. Κι ο δάσκαλος, ο ένας με τον άλλον, είχε μια αντίφαση. Εγώ, έπρεπε να πάρω απάντηση. Ο ένας θα μου έλεγε αυτοί οι άπιστοι κι άλλος θα έλεγε αυτοί οι άπιστοι. Η μάνα μου θα μου έλεγε, σου είπε αλήθεια η δασκάλα η Ελληνίδα. Ο περιπτεράς, ο Τούρκος, θα μου έλεγε σου είπε αλήθεια ο Τούρκος ο δάσκαλος. Ξέρετε που ήταν η απάντηση; Για μένα προσωπικά, μετά από χρόνια; Αυτοί οι δυο πολιτισμοί, που είχαν θυσίες και μάρτυρες; Κι εγώ τα βρήκα, από τη μεριά που η ιστορία μου έπρεπε να είμαι. Ο Θεός έτσι το θέλησε. Και τάχτηκα με αυτή τη μεριά. Αν η δική μου η ιστορία δεν είχε μάρτυρες, θα ήμουν από κει, πιστέψτε με. Επειδή, η άλλη λειτουργεί αλλοιώτικα λιγάκι, ε;

Όπως και να είναι. Βλέπετε αντίφαση παιδείας; Πού είναι ο πόνος και πού είναι το μαρτύριο; Και πού μέτρησε η σιωπή ενός μαρτυρίου; Αυτό μέτρησε για μένα και τάχτηκα σε αυτόν το πολιτισμό τον ορθόδοξο, γιατί έχει μάρτυρες. Και χωρίς μαρτυρία και μαρτύριο, παιδεία δεν γίνεται. Και το κατάλαβα, μετά από πολλά χρόνια. Αλλά, το κατάλαβα σίγουρα! Αυτό έχω να σας πω, σαν εμπειρία παιδείας. Κρατήστε το σαν υπόδειγμα παιδείας. Περνούν τα λόγια, σπάζονται όλα και μετά έρχεται η σιωπή του μαρτυρίου. Και έχουμε τη χώρα με τους τόσους μάρτυρες και συγγνώμη που δεν τους αξιοποιούμε.



Ερώτηση: Μελετάται η εισαγωγή από αυτόν τον χρόνο τον σχολικό που θα έρθει, του μαθήματος της σεξουαλικής διαπαιδαγωγήσεως στα δημοτικά σχολεία. Να το σχολιάσετε απλώς.

Απάντηση: Ναι. Μου δίνετε μια ευκαιρία, και θα σχολιάσω το γεγονός, αλλά και θα μπω, αν επιτρέπετε, και στο νομοθετικό του υπόβαθρο. Όταν αυτό ακούστηκε πριν από ένα χρόνο και ετοιμάζονται τα βιβλία για τη σεξουαλική αγωγή - κάτι χυδαία βιβλία είναι - πιστέψτε με, το υπουργείο μας είπε τότε, ότι είναι εντολή της ΕΟΚ. Ένας άνθρωπος που γνωρίζει τα πράγματα και είναι νομικός και έχει πρόσβαση στα νομοθετήματα της ΕΟΚ, πήγε και ρώτησε. Τι άκουσε, λοιπόν και έμαθε; Ότι πράγματι, υπήρχε μια απόφαση της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, να γίνεται αυτό το μάθημα στα σχολεία της Ευρώπης. Κάποιοι γονείς, χριστιανοί από τη Δανία, έκαναν ένσταση στην ΕΟΚ και είπανε δε θέλουμε το μάθημα. Και τότε η ΕΟΚ, απέρριψε αυτό που έγινε για την ΕΟΚ. Και το υπουργείο μας είπε ψέματα. Υπήρχε η επιθυμία, η οποία απερρίφθη όμως, λόγω της ενστάσεως των χριστιανών γονέων. Δεν ήταν ορθόδοξοι. Δεν έχει σημασία.Ξεπέρασαν λοιπόν την ένσταση και κράτησαν την πρώτη θέση. Άρα μας κορόιδεψαν. Δεύτερο. Ας φανταστώ που τα παιδιά μας πρέπει να μάθουνε μερικά πράγματα. Ποιος θα τα διδάξει σεξουαλική αγωγή; Συγγνώμη, όταν μπαίνει ο φυσικός στην τάξη, έχει σπουδάσει φυσική. Ο χημικός, χημεία. Ποιος σπούδασε σεξ και είναι ειδικός; Που έγινε ειδικός; Μπορεί να είναι αφροδισιολόγος, να είναι γυναικολόγος, δεν ξέρω τι είναι. Είναι από όλα αυτά; Συγγνώμη, που έμαθε το σεξ; Τη λειτουργία του σεξ; Και ποιος καθηγητής θα τη διδάξει αυτή την ειδικότητα; Ποιος θα τη διδάξει; Είναι παράλογο, γιατί ο καθένας θα κατεβάζει, συγγνώμη, τα δικά του σεξουαλικά βίτσια στα παιδιά μας. Γιατί κανείς δεν είναι ειδικός από αυτούς, σε αυτό το θέμα. Κι αν ένας είναι ειδικός, ειδικευμένος στο σεξ, και δεν ξέρω αν υπάρχουν ειδικοί σεξολόγοι, υπάρχουν αφροδισιολόγοι που κάνουν και μερικά άλλα πράγματα. Στη λειτουργία του σεξ, δεν ξέρω αν υπάρχει ειδικός. Κι αν υπάρχει ο ένας, όλοι οι άλλοι καθηγητές που θα διδάξουν στα δημοτικά, στα παιδιά μας, μέσα από το χυδαίο βιβλίο; Να δείτε τις φωτογραφίες που έχουνε βάλει μέσα. Για παιδιά πρώτης δημοτικού. Χυδαίες φωτογραφίες, βάλανε μέσα. Επιτρέπεται; Ποιος θα τα μάθει τα παιδιά μας; Οι γονείς της Δανίας, είχαν το κουράγιο να κάνουν την ένσταση. Δεν ξέρουμε εμείς, τι κουράγια έχουμε. Αλλά μας είπαν ψέματα, τουλάχιστον. Και το μάθημα είναι τραγικό. Όπως θα γίνεται, τουλάχιστον. Από ποιον δάσκαλο; Θα ξέρει χριστιανικά τίποτε ή θα λέει ότι θέλει. Θα λέει στα παιδιά μας, αν δεν κάνεις σεξ θα γίνεις άρρωστος. Τα γνωστά δηλαδή.



Ερώτηση: Περί εισαγωγής των μεταφράσεων στη Θεία Λατρεία. Διότι τα παιδιά δεν καταλαβαίνουνε. Πώς το σχολιάζετε αυτό;

Απάντηση: Το ρωτάτε ως θέμα παιδαγωγίας και αγωγής το ερώτημα αυτό, έτσι; Θα δώσω μια απάντηση, αλλά πρώτα, να το ψάξετε εσείς αυτό· γιατί η Αρχιεπισκοπή μάζεψε άρον – άρον την προσπάθεια που έκανε για να διαβάζεται, έστω το Ευαγγέλιο στη δημοτική; Έβγαλε εγκύκλιο και το μάζεψε άρον – άρον. Το αφήνω στην άκρη αυτό, γιατί το μάζεψε. Ενώ ήταν μια κίνηση σπουδαία, επαναστατική, και θα μαζεύονταν οι νέοι για αυτό το λόγο και μόνο. Το αφήνω αυτό. Ψάξτε το. Είναι μέσα στο χώρο της Αρχιεπισκοπής, μπορείτε να το βρείτε εύκολα γιατί το μάζεψε άρον – άρον. Και αρχίζουν τα δικά μου ερωτήματα. Η εκκλησία μας πρώτα – πρώτα δεν αρνήθηκε ποτέ τις γλώσσες που μιλάμε σήμερα. Με μια προϋπόθεση. Τα κείμενα αυτά τα λειτουργικά είναι κείμενα που είναι θεολογικά και ποιητικά ταυτόχρονα. Είναι αμετάφραστα· [δηλαδή] δεν μεταφράζονται. Ψάλλονται και τραγουδιούνται με το ρυθμό που είναι γραμμένα. Αν σήμερα, υπάρχουνε μελωδοί και χαρίσματα, ας γράψουνε στη γλώσσα τη σημερινή. Η εκκλησία αρνήθηκε ποτέ νέους ποιητές και μελωδούς; Εμείς φταίμε που δεν καλλιεργούμε τα χαρίσματα τα εκκλησιαστικά, γιατί τα παιδιά μας τα μάθαμε να κάνουνε μια τεχνολογική παιδεία, όπως έλεγε ο Μέγας Βασίλειος. Άρα, δεν αρνούμεθα ότι έχουμε μοντέρνα γλώσσα. Να βρεθούν ποιητές και μελωδοί, θα γράφουνε στη σημερινή γλώσσα. Η μετάφραση είναι αδόκιμη, γιατί θα αδικήσει τα κείμενα τα ίδια. Κάτι άλλο. Είναι μόνο η γνώση της γλώσσας που μας κάνει να μετέχουμε στη Λειτουργία; Η γνώση της γλώσσας. Πρώτα – πρώτα είναι δική μας γλώσσα. Είναι ελληνική γλώσσα με μερικές παραλλαγές, γραμματικές και συντακτικές. Πρώτα – πρώτα είναι η ίδια γλώσσα. Ή ίδια γλώσσα με μερικές παραλλαγές. Ένας που ξέρει αρχαία ελληνικά τέλεια, μετέχει στη Λειτουργία πλήρως; Αν δεν μετέχει βιωματικά, με μετάνοια και καθαρότητα καρδιάς; Κι αν δεν μετέχει ζυμωτικά, δηλαδή. Στην εκκλησία μέσα ζυμώνεσαι. Μπαίνεις σαν αναίσθητος. Ο αναίσθητος, δεν ξέρει που πεινάει και του βάζεις ορό. Δεν καταλαβαίνει τι γίνεται εκεί πέρα μέσα. Μετά σιγά – σιγά καταλαβαίνεις τι γίνεται, όταν μετέχεις εκεί. Μπαίνεις και ζυμώνεσαι. Και ξέρεις τα λίγα ελληνικά που ξέρεις. Γίνεται η μετάνοια και η ζύμωση του Αγίου Πνεύματος. Καθαρίζει η καρδιά σου. Κι αρχίζεις και καταλαβαίνεις και τα δρώμενα και καταλαβαίνεις και με τα λίγα ελληνικά που ξέρεις κι αυτά τα λίγα που λένε εκεί. «Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν… Υπέρ της άνωθεν ειρήνης... Υπέρ της σωτηρίας των ψυχών ημών». Ποιες λέξεις είναι άγνωστες; Να μου πείτε. Αλλά γίνεται μία ζύμωση. Και ταυτόχρονα, μακροχρόνια και μια παιδεία γλωσσική. Πώς το παιδί μου, κάθεται και μαθαίνει δέκα χρόνια αγγλικά; Ακούγοντας και τις λέξεις τις ελληνικές, μαθαίνει και ελληνικά. Μακάρι, να υπάρχουν νέοι μελωδοί, να γράψουνε στη σημερινή γλώσσα. Τα άλλα είναι περιττολογήματα που θα αδικήσουν την ποίηση, τη θεολογία και τα κείμενα των ύμνων αυτών. Παππούλη, να βρείτε γιατί η Αρχιεπισκοπή το μάζεψε. Άρον – άρον το μάζεψε. Δε θα πω τίποτε άλλο. Πόσο μάλλον, τους ύμνους. Έτσι είναι η απάντησή μας. Να καλλιεργήσουμε τα χαρίσματα, μέσα στην εκκλησία μας. Και φυσικά, στην Κίνα θα ψάλλουμε κινέζικα. Αλλά είναι η δική μας γλώσσα. Και η Λειτουργία είναι γραμμένη με ένα απλό κείμενο. Τα απλούστερα ελληνικά είναι. Το παίρνω το κείμενο, στο κατηχητικό, στα παιδιά μας και λέω, για να δούμε τι λέει. Τα παιδιά στο τέλος, αν τους δείξω τις λέξεις, τις ξέρουν όλες. Εκτός από εξαιρέσεις. Το δημοτικό σχολείο! Δοκιμάστε το να δείτε. Από τα στοιχειώδη ελληνικά που ξέρει το παιδί μου.

Το δοκίμασα· προσέξτε, έχω γκρουπ κατηχουμένων - ξένοι άνθρωποι - ένα γκρουπ που έχω είναι όλοι Αλβανοί. Ξέρουν στοιχειώδη ελληνικά. Τους λέω, τώρα πάρτε και το «Πιστεύω» στα αλβανικά, να το ξέρετε. Αλλά, θα σας το κάνω και ελληνικά. Γιατί αφού θα μείνετε στην Ελλάδα, να το ξέρετε και ελληνικά. Στην πορεία της αναλύσεως του κειμένου στην αρχή, δεν καταλάβαιναν τίποτε. Όταν τους προσδιόριζα τις λέξεις και σκεφτότανε, ανακάλυπταν που ξέρουν ελληνικά χωρίς να ξέρουν. Λέξεις που δεν φαντάζεστε. Γιατί εμείς νομίζουμε που δεν ξέρουμε. Και ήτανε παιδιά από την Αλβανία. Μεγάλα, 35 - 40 χρονών άνθρωποι. Μια γλώσσα ξένη για αυτούς. Κι ανακάλυπταν το «Πιστεύω» που έχει και δύσκολες λέξεις μέσα, που το ξέρουνε. «Συνδοξαζόμενον», που το ανακάλυψαν μόνοι τους. Τους έμαθα κλειδιά. Κλειδιά ελληνικών. Το «συν» και το «δόξα». Στα παιδιά μας, λίγα κλειδιά να δώσουμε. Γιατί δεν το κάνουμε αυτό το πράγμα; Για αυτό είμαι τελείως κάθετος κι αντίθετος με την νοοτροπία αυτή. Και η εκκλησία δεν θα χαθεί από αυτό το θέμα.